Dr. Ahmet YARIZ
İki yılı aşkın bir müddetdir dünyayı etkileyen Covid 19 global salgınının kıymetli ekonomik neticelerinda biri olan küresel yüksek enflasyon, salgın daha sonrasına miras kalacak üzere. Salgının üretim ve lojistik süreçlerinde niye olduğu kopmalar ve üretimden kesin tüketiciye uzanan mal hareketleri (tedarik) zincirinde oluşturduğu tahribat güç, emtialar ve besin fiyatlarında kalıcı yükselişler meydana getirmiştir.
Covid 19 global salgını niçiniyle tüm dünyada yükselen fiyatlar, Ukrayna-Rusya savaşı ile kalıcı hale mi geliyor?
Salgının çıkış noktası, dünyanın en büyük üretim kapasitesine sahip olması, tedarik zincirinin başlangıcı ve en kuvvetli halkası özelliği niçiniyle Çin’deki gelişmeler bugünlerde daha yakından takip edilmektedir. Ortalarında ülkemizin de bulunduğu birfazlaca ülkede global salgının tesirleri azalmakta, alınan önlemler gevşetilmekte ve eski olağana dönüş süreci hızlanmakta iken, Çin’de alınan tedbirlerin dikkat cazip biçimde sertleşmesi küresel tedarik zincirindeki kopukluğun uzun bir süre daha devam edeceğine yönelik tereddütleri kaygılara dönüştürmüştür.
Bu tasalar ile 2022’ye giren küresel piyasalar, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırması ile beklenmedik bir şok hayatıştır. Başta petrol, doğal gaz, metaller ve temel besin mamüllerinde dünyanın en değerli üreticilerinden olan iki ülkenin savaşı, tasaları daha da artırmıştır. Salgın niçiniyle yükselen enflasyonun uzun bir süre daha kalıcı hale gelebileceği ihtimali ile artan tasalar bugüne kadar akla dahi gelmeyen güç ve besin mamüllerinde tedarik güvenliği krizine dönüşmüştür.
İçeride döviz fiyatları ve dışarıda küresel gelişmeler ülkemizdeki enflasyonu ikili sıkıştırma ile yükseltiyor.
Salgın niçiniyle yurt haricinde yükselen fiyatlara ek olarak 2021 başından itibaren döviz kurlarındaki süratli yükselişlerin tetiklediği lokal fiyatların bir arada hareketi, ülkemizdeki enflasyonu daha da artırmıştır. İkili sıkıştırma ile yirmi yılı aşan bir süre daha sonra bir daha görülen yüksek enflasyon bu yazımızın konusudur.
Enflasyon: Fiyatlar genel düzeyindeki daima artış niçiniyle paranın paha kaybetmesi ve tüketicilerin satın alma gücünün azalmasıdır. İktisatta birtakım mal ve hizmetlerin meblağları artarken kimi mal ve hizmetlerin fiyatları düşebilmektedir. Bir malın yahut aşikâr kümedeki malların fiyatlarının artması enflasyon değildir. Fiyat artışlarının enflasyon olarak tanımlanabilmesi için ortalama fiyatlar artmalıdır.
Enflasyon ülkemizde TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) tarafınca; TÜFE (Tüketici Enflasyonu) ve ÜFE (Üretici Enflasyonu) ana ayırımlarında hesaplanmaktadır. TÜİK metodolojisi AB İstatistik Ofisi (EuroStat) normlarına uygundur.
“Manşet Enflasyonu” yahut “Teknik Enflasyon” olarak da tanımlanan TÜFE’ye mevzu mal ve hizmetler, değişen muhtaçlıklar ve sosyo-ekonomik gelişmelere bağlı olarak vakit ortasında yenilenmektedir. 2022 itibariyle TÜFE; 12 ana küme, 43 alt küme, 409 unsur, 904 çeşit, 27.261 işyeri ile 4.274 kira sayısını içeren mal ve hizmet sepeti temel alınarak belirlenmektedir. TÜFE hesabında yer alan ana harcama kümelerine ilişkin hisseler Tablo 1’de yer almaktadır.
Ayrıca TÜFE, “Çekirdek Enflasyon” olarak bilinen 1) Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri, 2) Mallar ile 3) Hizmet alt ayrımlarında da hesaplanmakta olup başlıkları Tablo 2’de yer almaktadır. TCMB para siyasetlerinde özel kapsamlı TÜFE göstergelerinden B ve C göstergesini dikkate almaktadır.
TÜİK tarafınca hesaplanan başka enflasyon ana kümesi olan ÜFE ise yurtarasındaki tarım, imalat sanayi, madencilik ve güç dallarında üretilen mamüllerin, üretici tarafınca yapılan peşin satış fiyatlarındaki fiyat artışları bir öteki tabirle üreticilerin uyguladıkları genel fiyat artışlarını ölçmektedir. Hesaplamada KDV, vergiler, vb. hariç olup peşin satış fiyatları dikkate alınmaktadır. Hizmetler, ÜFE kapsamında yer almamaktadır. ÜFE hesaplamasındaki kesim ve öbür bileşenler Tablo 3’tedir.
Döviz kurlarının tetiklediği TÜFE 2021son çeyreğinden itibaren atağa kalktı
TÜFE, Ocak 2004-Temmuz 2018 devri ortasında uzun müddet yıllık % 4-% 15 aralığında ve ekseriyetle tek hanelerde seyrederken Mart 2011’de devrin en düşük düzeyi olan yıllı % 3,99’a kadar gerilemiştir. Ağustos 2018’den itibaren tweet krizinin tetiklediği döviz fiyatları öncülüğünde artışa geçen TÜFE, Ekim 2018’de % 25,2’ye yükseldikten daha sonra düşüşe geçmiş ve Ekim 2019’da % 8,6’ya kadar gerilemiştir. Ekim 2019’dan itibaren ölçülü bir artış periyoduna giren yıllık TÜFE Covid 19 salgının da tesiriyle Haziran 2021’de % 18’e yükselmiş, 2021 yılının ikinci yarısından itibaren artış hızlanmış ve yılın son çeyreğinde döviz kurlarının sürüklemesiyle Mart 2022’de % 61’e kadar yükselmiştir.
Tablo 4’te TÜFE’nin 2020,2021 ve 2022 ay bazındaki aylık oranları ve Mart 2022 itibariyle Ana Harcama Kümelerinin enflasyona katkıları yer almaktadır. 2021 Yılı TÜFE enflasyonunda aylık oranlar % 0,89 -1,58 aralığındadır. 2021 yılına % 1,68 ile başlayan TÜFE Şubat ayından itibaren aşağı taraflı bir seyir izlemiş ve Mayıs 2021’de % 0,89’a gerilemiştir. Haziran 2021’de % 1,94 ile yükselişe geçen aylık enflasyon Ekim’den itibaren hızlanarak % 2,39’a yükselmiş, Kasım’da % 3,51 ve Aralık 2021’de % 13,58’e ulaşarak 2003 yılından beri en yüksek düzeyine ulaşmıştır. Yeni yıla 2021 yılından miras kalan yükseliş trendinin devamı ile başlayan TÜFE Ocak 2022’de aylık % 11,10 ile yüksek seyrini korumuş, daha sonraki aylarda düşüşe geçerek Şubat ayında % 4,81 ve Mart ayında % 5,46’ya gerilemiştir. Geçmişte yıllık TÜFE’de dahi görülmeyen oranlar ay bazında ve birkaç ay art geriye görülmüştür. Bu devir enflasyonundaki süratli yükselişin temel niçinleri; a) Döviz kurlarında yılın son üç ayında % 50’yi aşan artışlar ve b) Global salgın niçiniyle enerji-gıda ve emtia fiyatlarındaki artışlardır. 2022 yılının Ocak-Mart periyodu üç aylık enflasyonu % 22,81’e ulaşırkilk evvelki yılın tıpkı periyodundaki TÜFE oranı ise % 3,71’dir. Mart 2022 itibariyle TÜFE’yi en epeyce besleyen birinci üç harcama kümesi; Besin, Ulaştırma, Konut ve Mesken Eşyasıdır.
Enerji fiyatlarında radikal düşüş ve ziraî üretiminde rekolte artışları, yıl sonu gelmeden aşağıya çekebilir
Yılın kalan devrindeki TÜFE beklentisi hesabında Nisan-Aralık periyodu enflasyon rotası belirleyici olacaktır. Lakin 2021 yılının Nisan-Eylül periyodundaki aylık enflasyon oranlarının % 1 civarında olduğu, küresel ve yereldeki güç ve besin fiyatlarındaki artış baskıları dikkate alındığında yılın son çeyreğine kadar enflasyonda hissedilir bir düşüş olması küresel güç fiyatlarındaki radikal düşüşlere ve yurt ortasında tarım üretimindeki artışın meblağları aşağı istikametli baskılamasına bağlıdır.
Enflasyonu besleyen faktörlerin tesir seviyesi, kalıcı yahut süreksiz oldukları konuları: a) Özel Kapsamlı TÜFE göstergeleri, b) Mallar ve c) Hizmet alt başlıklarında tahlil edilmekte ve gelecek periyoda yönelik beklentilere ışık tutmaktadır. Özel kapsamlı TÜFE göstergelerinin Nisan 2020-Mart 2022 periyodundaki gelişimi Grafik 1’de gösterilmektedir.
Özel kapsamlı TÜFE göstergelerinden; A, E ve F göstergesindeki oranlar TÜFE’nin üzerinde; B, C ve D göstergesindeki oranlar ise TÜFE ‘nin altındadır. Bir öteki sözle mal ve hizmet kümelerindeki enflasyon oranları birbirlerinden kıymetli farklılıklar gösterebilmektedir. B ve C Göstergesindeki yıllık oranların TÜFE ortalamasının altında olması; işlenmemiş besin ve güç fiyatlarındaki artışların durulması yahut aşağı istikametli hareketi halinde enflasyonda düşüş potansiyeli manasına gelmektedir.
Nisan 2020-Mart 2022 periyodu mal ve hizmet enflasyonu bilgilerinin yer aldığı Grafik 2’ye bakılırsa işlenmemiş besin ve güç fiyatlarının TÜFE hesabında belirleyici olduğu görülmektedir. Her iki kümedeki fiyat hareketleri, enflasyonu aşağı yahut üst taraflı tetiklemektedir.
Enerji fiyatları TÜFE’nin iki katına yakın iken hizmet enflasyonu TÜFE’nin çok altında
İşlenmemiş Besin, Güç, Besin, Mallar ve Alkolsüz İçecekler kümesinde aktüeldeki fiyat seyrinin TÜFE ortalamasının üstünde olması gelecek devirdeki enflasyonun üst taraflı olabileceği konusunda bir sinyal olarak kıymetlendirilmektedir. Mart 2022 itibariyle; Güç enflasyonu % 102,9 ile TÜFE’nin iki katına yakın ve İşlenmemiş Besin meblağları enflasyonu % 77,5 ile TÜFE’nin çok üzerindedir. Hizmet kesimindeki fiyat hareketleri de enflasyon üzerinde belirleyici olabilmektedir. Mart 2022 itibariyle Hizmet enflasyonu % 36,7 ile TÜFE’nin yarısına yakın bir düzeydedir. Hizmet enflasyonunun düşük olmasında kira artışlarının yasalar ile sonlandırılması belirleyicidir.
Enflasyon hesabında TÜFE haricindeki iki ana hesaptan biri olan ÜFE gelişmeleri Grafik 3’de yer almaktadır. Ocak 2004-Temmuz 2018 devri ortasında uzun mühlet % -3,8-% 15 aralığında ve ekseriyetle tek hanelerde seyreden ÜFE Temmuz 2009’da periyodun en düşük düzeyi olan % -3,75’e kadar gerilemiştir. Ağustos 2018’den itibaren tweet krizinin tetiklediği döviz fiyatları öncülüğünde artışa geçen ÜFE Eylül 2018’de % 46’ya yükseldikten daha sonra düşüşe geçmiş ve Ekim 2019’da % 1,70’e gerilemiştir. Kasım 2019’dan itibaren ölçülü bir artış periyoduna giren yıllık ÜFE salgının da tesiriyle Ağustos 2020’de tek hane barajını aşarak % 11,5’e kadar yükselmiştir. Bu tarihten itibaren nizamlı artış periyoduna giren ÜFE 2020 yılını % 25,2 ile tamamlamıştır. 2021 Yılına da artış trendi ile giren ÜFE’nin suratı Mayıs’tan itibaren artmış ve 2021 yılını % 83,5 ile tamamlamıştır. Döviz kurları başta olmak üzere güç, emtia ve besin fiyatlarının beslediği ÜFE Şubat ayında üç haneli bedellere ulaşmış ve Mart 2022’de % 115’e ulaşmıştır
2021 yılı ikinci yarısından itibaren atağa kalkan üretici enflasyonu (ÜFE) Mart ayında % 115’e ulaştı.
Nisan 2020-Mart 2022 periyodunda aylık ÜFE oranları, Nisan 2020-Temmuz 2020 aralığında % 1 bandında iken Ağustos ayında artış trendine girmiştir. Nisan 2021’de aylık % 4,34’e ulaşan ÜFE Eylül 2021’e kadar düşüş trendine girerek % 1,55’e gerilemiştir. Ekim 2021’de % 5,24’e sıçrayan aylık ÜFE bu tarihten daha sonra çok yüksek düzeylerde seyretmeye başlamış ve Kasım 2021 % 9,99–Aralık 2021 % 19,08–Ocak 2022 % 10,45–Şubat 2022 % 7,22 ve Mart 2022 % 9,19 olmak üzere çift haneli kıymetlere ulaşmıştır. Döviz kurlarındaki durulmaya rağmen, küresel piyasalardaki gelişmelere ek olarak Ocak 2022’de başlayan Rusya-Ukrayna savaşının enerji-gıda ve emtia meblağlarına aktüeldeki olumsuz tesirleri ve gelecek periyoda yönelik oluşturduğu belirsizlikler küresel ve lokal enflasyonu bir süre daha üstte tutabilecektir.
Enflasyonun iki ana kolu olan TÜFE ve ÜFE içinde geçirgenlik (geçişkenlik-iletkenlik-taşıyıcılık) vardır. ÜFE’nin TÜFE’den yüksek olması üreticiler tarafındaki maliyet artışlarının talep yetersizliği niçiniyle fiyatlara tam olarak yansıtılmadığını ve talep canlılığının oluşması halinde maliyet artışlarının tüketici meblağlarına transfer edilmesinin kaçınılmaz olduğunu söz etmektedir. ÜFE ve TÜFE içinde kısa vadelerde (güncelde olduğu gibi) ÜFE lehine, geçmişte ise vakit zaman TÜFE lehine oluşan farklılıkların uzun vadede dengelenmesi beklenmektedir.
Ocak 2006-Mart 2022 devri ortasında TÜFE ve ÜFE vakit zaman ani sıçramalar gösterse de uzun vakit tek haneler civarında seyrettikten daha sonra, ÜFE 2021 yılının ikici yarısından itibaren ve TÜFE ise 2021 son çeyreğinden itibaren kalıcı yükseliş trendine girmiştir. Yıllık ÜFE; Nisan 2009-Ağustos 2009 içinde yıllık bazda negatif seyir izlerken Ağustos 2009’da % -3,75 ile tüm vakit içinderın en düşük oranı gerçekleşmiş, bir öteki sözle fiyatlar düşmüştür. bir daha Nisan 2013 ve Ekim 2019’da % 1,70 ile düşük düzeyler bir defa daha test edilmiştir. Mart 2022 itibariyle yıllık TÜFE % 61,1 iken yıllık ÜFE ise % 115 civarında olup ortalarında iki katına yakın bir fark bulunmaktadır. Son iki yıla ilişkin aylık ÜFE ve TÜFE oranlarının yer aldığı grafiğe nazaran ÜFE ve TÜFE içindeki makas açılmaktadır.
ÜFE ile TÜFE içindeki açıklık iki katına ulaştı
Son iki yıllık bilgilerin yer aldığı Grafik 4’e öre Ağustos 2020’ye kadar TÜFE’nin gerisinde olan ÜFE, evvel TÜFE’yi yakalamış daha sonrasında ortadaki fark açılmıştır. ÜFE ve TÜFE içindeki makasın vakit ortasında; ÜFE’nin düşüşü, sabit kalışı yahut daha yavaş artışına rağmen TÜFE’nin daha fazla artması ile kapanması beklenmektedir. Her iki göstergedeki farkın azalması enflasyon geçirgenliğinin azaldığına işaret edecektir. Lakin küresel piyasalardaki güç, emtia ve besin fiyatlarındaki dalgalanmalar ve son periyotlarda ÜFE ve TÜFE içinde aylık bazda makasın açılmış olması yılın son çeyreğine kadar yüksek enflasyon seyrinin devam edebileceğini tabir etmektedir.
Tarihi doruklarda seyreden küresel enflasyonda da ÜFE ile TÜFE içindeki açıklık artıyor
Covid 19 global salgınına karşı nakdî genişleme ve düşük faiz uygulamaları başta olmak üzere alınan tedbirler güç, emtia, pay senetleri ve kripto varlık meblağlarını üste taşımış ve yüksek enflasyonu beslemiştir. Küresel enflasyondaki gelişmelerin yer aldığı Grafik 4’e bakılırsa gelişmiş ülkelerde kırk yıla yakın bir müddetdir görülmeyen; tüketici enflasyonunda % 10’a yaklaşan ve üretici enflasyonunda % 20’leri aşan oranlar görülmeye başlamıştır.
Sonuç:
Global enflasyonda devam eden tehdide rağmen yurt ortasında döviz kurlarındaki durulma enflasyondaki ikili sıkıştırmanın bir ayağını sınırlasa da yurt dışı riskler devam etmektedir. Aktüelde enflasyonu daha da üste taşıyabilecek riskler;1) Üretici enflasyonunun tüketici enflasyonun iki katına ulaşması, 2) Rusya-Ukrayna savaşının enerji-gıda ve emtia fiyatlarına olumsuz tesirleri ve gelecek periyoda yönelik oluşturduğu belirsizlikler ve 3) Dünyada sonlanma sürecinde olan Covid 19 salgınına karşı Çin’de alınan sert önlemler niçiniyle küresel tedarik zincirindeki sıkıntıların artarak devam etmesidir.
aynı vakitte; 1) Özel Kapsamlı TÜFE göstergelerinden B Göstergesi ve C Göstergesinin TÜFE’nin altında olması, 2) İşlenmemiş besin ve güç fiyatlarındaki artışların durulması ve aşağı istikamette hareketlenmesi ve 3) Zirai açıdan bol yağışlı geçen kış devrinin, tarım üretiminde geçen yıla göre kuvvetli artış ihtimali enflasyonu aşağıya çekebilecektir
Okumaya devam et...
İki yılı aşkın bir müddetdir dünyayı etkileyen Covid 19 global salgınının kıymetli ekonomik neticelerinda biri olan küresel yüksek enflasyon, salgın daha sonrasına miras kalacak üzere. Salgının üretim ve lojistik süreçlerinde niye olduğu kopmalar ve üretimden kesin tüketiciye uzanan mal hareketleri (tedarik) zincirinde oluşturduğu tahribat güç, emtialar ve besin fiyatlarında kalıcı yükselişler meydana getirmiştir.
Covid 19 global salgını niçiniyle tüm dünyada yükselen fiyatlar, Ukrayna-Rusya savaşı ile kalıcı hale mi geliyor?
Salgının çıkış noktası, dünyanın en büyük üretim kapasitesine sahip olması, tedarik zincirinin başlangıcı ve en kuvvetli halkası özelliği niçiniyle Çin’deki gelişmeler bugünlerde daha yakından takip edilmektedir. Ortalarında ülkemizin de bulunduğu birfazlaca ülkede global salgının tesirleri azalmakta, alınan önlemler gevşetilmekte ve eski olağana dönüş süreci hızlanmakta iken, Çin’de alınan tedbirlerin dikkat cazip biçimde sertleşmesi küresel tedarik zincirindeki kopukluğun uzun bir süre daha devam edeceğine yönelik tereddütleri kaygılara dönüştürmüştür.
Bu tasalar ile 2022’ye giren küresel piyasalar, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırması ile beklenmedik bir şok hayatıştır. Başta petrol, doğal gaz, metaller ve temel besin mamüllerinde dünyanın en değerli üreticilerinden olan iki ülkenin savaşı, tasaları daha da artırmıştır. Salgın niçiniyle yükselen enflasyonun uzun bir süre daha kalıcı hale gelebileceği ihtimali ile artan tasalar bugüne kadar akla dahi gelmeyen güç ve besin mamüllerinde tedarik güvenliği krizine dönüşmüştür.
İçeride döviz fiyatları ve dışarıda küresel gelişmeler ülkemizdeki enflasyonu ikili sıkıştırma ile yükseltiyor.
Salgın niçiniyle yurt haricinde yükselen fiyatlara ek olarak 2021 başından itibaren döviz kurlarındaki süratli yükselişlerin tetiklediği lokal fiyatların bir arada hareketi, ülkemizdeki enflasyonu daha da artırmıştır. İkili sıkıştırma ile yirmi yılı aşan bir süre daha sonra bir daha görülen yüksek enflasyon bu yazımızın konusudur.
Enflasyon: Fiyatlar genel düzeyindeki daima artış niçiniyle paranın paha kaybetmesi ve tüketicilerin satın alma gücünün azalmasıdır. İktisatta birtakım mal ve hizmetlerin meblağları artarken kimi mal ve hizmetlerin fiyatları düşebilmektedir. Bir malın yahut aşikâr kümedeki malların fiyatlarının artması enflasyon değildir. Fiyat artışlarının enflasyon olarak tanımlanabilmesi için ortalama fiyatlar artmalıdır.
Enflasyon ülkemizde TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) tarafınca; TÜFE (Tüketici Enflasyonu) ve ÜFE (Üretici Enflasyonu) ana ayırımlarında hesaplanmaktadır. TÜİK metodolojisi AB İstatistik Ofisi (EuroStat) normlarına uygundur.
“Manşet Enflasyonu” yahut “Teknik Enflasyon” olarak da tanımlanan TÜFE’ye mevzu mal ve hizmetler, değişen muhtaçlıklar ve sosyo-ekonomik gelişmelere bağlı olarak vakit ortasında yenilenmektedir. 2022 itibariyle TÜFE; 12 ana küme, 43 alt küme, 409 unsur, 904 çeşit, 27.261 işyeri ile 4.274 kira sayısını içeren mal ve hizmet sepeti temel alınarak belirlenmektedir. TÜFE hesabında yer alan ana harcama kümelerine ilişkin hisseler Tablo 1’de yer almaktadır.
Ayrıca TÜFE, “Çekirdek Enflasyon” olarak bilinen 1) Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri, 2) Mallar ile 3) Hizmet alt ayrımlarında da hesaplanmakta olup başlıkları Tablo 2’de yer almaktadır. TCMB para siyasetlerinde özel kapsamlı TÜFE göstergelerinden B ve C göstergesini dikkate almaktadır.
TÜİK tarafınca hesaplanan başka enflasyon ana kümesi olan ÜFE ise yurtarasındaki tarım, imalat sanayi, madencilik ve güç dallarında üretilen mamüllerin, üretici tarafınca yapılan peşin satış fiyatlarındaki fiyat artışları bir öteki tabirle üreticilerin uyguladıkları genel fiyat artışlarını ölçmektedir. Hesaplamada KDV, vergiler, vb. hariç olup peşin satış fiyatları dikkate alınmaktadır. Hizmetler, ÜFE kapsamında yer almamaktadır. ÜFE hesaplamasındaki kesim ve öbür bileşenler Tablo 3’tedir.
Döviz kurlarının tetiklediği TÜFE 2021son çeyreğinden itibaren atağa kalktı
TÜFE, Ocak 2004-Temmuz 2018 devri ortasında uzun müddet yıllık % 4-% 15 aralığında ve ekseriyetle tek hanelerde seyrederken Mart 2011’de devrin en düşük düzeyi olan yıllı % 3,99’a kadar gerilemiştir. Ağustos 2018’den itibaren tweet krizinin tetiklediği döviz fiyatları öncülüğünde artışa geçen TÜFE, Ekim 2018’de % 25,2’ye yükseldikten daha sonra düşüşe geçmiş ve Ekim 2019’da % 8,6’ya kadar gerilemiştir. Ekim 2019’dan itibaren ölçülü bir artış periyoduna giren yıllık TÜFE Covid 19 salgının da tesiriyle Haziran 2021’de % 18’e yükselmiş, 2021 yılının ikinci yarısından itibaren artış hızlanmış ve yılın son çeyreğinde döviz kurlarının sürüklemesiyle Mart 2022’de % 61’e kadar yükselmiştir.
Tablo 4’te TÜFE’nin 2020,2021 ve 2022 ay bazındaki aylık oranları ve Mart 2022 itibariyle Ana Harcama Kümelerinin enflasyona katkıları yer almaktadır. 2021 Yılı TÜFE enflasyonunda aylık oranlar % 0,89 -1,58 aralığındadır. 2021 yılına % 1,68 ile başlayan TÜFE Şubat ayından itibaren aşağı taraflı bir seyir izlemiş ve Mayıs 2021’de % 0,89’a gerilemiştir. Haziran 2021’de % 1,94 ile yükselişe geçen aylık enflasyon Ekim’den itibaren hızlanarak % 2,39’a yükselmiş, Kasım’da % 3,51 ve Aralık 2021’de % 13,58’e ulaşarak 2003 yılından beri en yüksek düzeyine ulaşmıştır. Yeni yıla 2021 yılından miras kalan yükseliş trendinin devamı ile başlayan TÜFE Ocak 2022’de aylık % 11,10 ile yüksek seyrini korumuş, daha sonraki aylarda düşüşe geçerek Şubat ayında % 4,81 ve Mart ayında % 5,46’ya gerilemiştir. Geçmişte yıllık TÜFE’de dahi görülmeyen oranlar ay bazında ve birkaç ay art geriye görülmüştür. Bu devir enflasyonundaki süratli yükselişin temel niçinleri; a) Döviz kurlarında yılın son üç ayında % 50’yi aşan artışlar ve b) Global salgın niçiniyle enerji-gıda ve emtia fiyatlarındaki artışlardır. 2022 yılının Ocak-Mart periyodu üç aylık enflasyonu % 22,81’e ulaşırkilk evvelki yılın tıpkı periyodundaki TÜFE oranı ise % 3,71’dir. Mart 2022 itibariyle TÜFE’yi en epeyce besleyen birinci üç harcama kümesi; Besin, Ulaştırma, Konut ve Mesken Eşyasıdır.
Enerji fiyatlarında radikal düşüş ve ziraî üretiminde rekolte artışları, yıl sonu gelmeden aşağıya çekebilir
Yılın kalan devrindeki TÜFE beklentisi hesabında Nisan-Aralık periyodu enflasyon rotası belirleyici olacaktır. Lakin 2021 yılının Nisan-Eylül periyodundaki aylık enflasyon oranlarının % 1 civarında olduğu, küresel ve yereldeki güç ve besin fiyatlarındaki artış baskıları dikkate alındığında yılın son çeyreğine kadar enflasyonda hissedilir bir düşüş olması küresel güç fiyatlarındaki radikal düşüşlere ve yurt ortasında tarım üretimindeki artışın meblağları aşağı istikametli baskılamasına bağlıdır.
Enflasyonu besleyen faktörlerin tesir seviyesi, kalıcı yahut süreksiz oldukları konuları: a) Özel Kapsamlı TÜFE göstergeleri, b) Mallar ve c) Hizmet alt başlıklarında tahlil edilmekte ve gelecek periyoda yönelik beklentilere ışık tutmaktadır. Özel kapsamlı TÜFE göstergelerinin Nisan 2020-Mart 2022 periyodundaki gelişimi Grafik 1’de gösterilmektedir.
Özel kapsamlı TÜFE göstergelerinden; A, E ve F göstergesindeki oranlar TÜFE’nin üzerinde; B, C ve D göstergesindeki oranlar ise TÜFE ‘nin altındadır. Bir öteki sözle mal ve hizmet kümelerindeki enflasyon oranları birbirlerinden kıymetli farklılıklar gösterebilmektedir. B ve C Göstergesindeki yıllık oranların TÜFE ortalamasının altında olması; işlenmemiş besin ve güç fiyatlarındaki artışların durulması yahut aşağı istikametli hareketi halinde enflasyonda düşüş potansiyeli manasına gelmektedir.
Nisan 2020-Mart 2022 periyodu mal ve hizmet enflasyonu bilgilerinin yer aldığı Grafik 2’ye bakılırsa işlenmemiş besin ve güç fiyatlarının TÜFE hesabında belirleyici olduğu görülmektedir. Her iki kümedeki fiyat hareketleri, enflasyonu aşağı yahut üst taraflı tetiklemektedir.
Enerji fiyatları TÜFE’nin iki katına yakın iken hizmet enflasyonu TÜFE’nin çok altında
İşlenmemiş Besin, Güç, Besin, Mallar ve Alkolsüz İçecekler kümesinde aktüeldeki fiyat seyrinin TÜFE ortalamasının üstünde olması gelecek devirdeki enflasyonun üst taraflı olabileceği konusunda bir sinyal olarak kıymetlendirilmektedir. Mart 2022 itibariyle; Güç enflasyonu % 102,9 ile TÜFE’nin iki katına yakın ve İşlenmemiş Besin meblağları enflasyonu % 77,5 ile TÜFE’nin çok üzerindedir. Hizmet kesimindeki fiyat hareketleri de enflasyon üzerinde belirleyici olabilmektedir. Mart 2022 itibariyle Hizmet enflasyonu % 36,7 ile TÜFE’nin yarısına yakın bir düzeydedir. Hizmet enflasyonunun düşük olmasında kira artışlarının yasalar ile sonlandırılması belirleyicidir.
Enflasyon hesabında TÜFE haricindeki iki ana hesaptan biri olan ÜFE gelişmeleri Grafik 3’de yer almaktadır. Ocak 2004-Temmuz 2018 devri ortasında uzun mühlet % -3,8-% 15 aralığında ve ekseriyetle tek hanelerde seyreden ÜFE Temmuz 2009’da periyodun en düşük düzeyi olan % -3,75’e kadar gerilemiştir. Ağustos 2018’den itibaren tweet krizinin tetiklediği döviz fiyatları öncülüğünde artışa geçen ÜFE Eylül 2018’de % 46’ya yükseldikten daha sonra düşüşe geçmiş ve Ekim 2019’da % 1,70’e gerilemiştir. Kasım 2019’dan itibaren ölçülü bir artış periyoduna giren yıllık ÜFE salgının da tesiriyle Ağustos 2020’de tek hane barajını aşarak % 11,5’e kadar yükselmiştir. Bu tarihten itibaren nizamlı artış periyoduna giren ÜFE 2020 yılını % 25,2 ile tamamlamıştır. 2021 Yılına da artış trendi ile giren ÜFE’nin suratı Mayıs’tan itibaren artmış ve 2021 yılını % 83,5 ile tamamlamıştır. Döviz kurları başta olmak üzere güç, emtia ve besin fiyatlarının beslediği ÜFE Şubat ayında üç haneli bedellere ulaşmış ve Mart 2022’de % 115’e ulaşmıştır
2021 yılı ikinci yarısından itibaren atağa kalkan üretici enflasyonu (ÜFE) Mart ayında % 115’e ulaştı.
Nisan 2020-Mart 2022 periyodunda aylık ÜFE oranları, Nisan 2020-Temmuz 2020 aralığında % 1 bandında iken Ağustos ayında artış trendine girmiştir. Nisan 2021’de aylık % 4,34’e ulaşan ÜFE Eylül 2021’e kadar düşüş trendine girerek % 1,55’e gerilemiştir. Ekim 2021’de % 5,24’e sıçrayan aylık ÜFE bu tarihten daha sonra çok yüksek düzeylerde seyretmeye başlamış ve Kasım 2021 % 9,99–Aralık 2021 % 19,08–Ocak 2022 % 10,45–Şubat 2022 % 7,22 ve Mart 2022 % 9,19 olmak üzere çift haneli kıymetlere ulaşmıştır. Döviz kurlarındaki durulmaya rağmen, küresel piyasalardaki gelişmelere ek olarak Ocak 2022’de başlayan Rusya-Ukrayna savaşının enerji-gıda ve emtia meblağlarına aktüeldeki olumsuz tesirleri ve gelecek periyoda yönelik oluşturduğu belirsizlikler küresel ve lokal enflasyonu bir süre daha üstte tutabilecektir.
Enflasyonun iki ana kolu olan TÜFE ve ÜFE içinde geçirgenlik (geçişkenlik-iletkenlik-taşıyıcılık) vardır. ÜFE’nin TÜFE’den yüksek olması üreticiler tarafındaki maliyet artışlarının talep yetersizliği niçiniyle fiyatlara tam olarak yansıtılmadığını ve talep canlılığının oluşması halinde maliyet artışlarının tüketici meblağlarına transfer edilmesinin kaçınılmaz olduğunu söz etmektedir. ÜFE ve TÜFE içinde kısa vadelerde (güncelde olduğu gibi) ÜFE lehine, geçmişte ise vakit zaman TÜFE lehine oluşan farklılıkların uzun vadede dengelenmesi beklenmektedir.
Ocak 2006-Mart 2022 devri ortasında TÜFE ve ÜFE vakit zaman ani sıçramalar gösterse de uzun vakit tek haneler civarında seyrettikten daha sonra, ÜFE 2021 yılının ikici yarısından itibaren ve TÜFE ise 2021 son çeyreğinden itibaren kalıcı yükseliş trendine girmiştir. Yıllık ÜFE; Nisan 2009-Ağustos 2009 içinde yıllık bazda negatif seyir izlerken Ağustos 2009’da % -3,75 ile tüm vakit içinderın en düşük oranı gerçekleşmiş, bir öteki sözle fiyatlar düşmüştür. bir daha Nisan 2013 ve Ekim 2019’da % 1,70 ile düşük düzeyler bir defa daha test edilmiştir. Mart 2022 itibariyle yıllık TÜFE % 61,1 iken yıllık ÜFE ise % 115 civarında olup ortalarında iki katına yakın bir fark bulunmaktadır. Son iki yıla ilişkin aylık ÜFE ve TÜFE oranlarının yer aldığı grafiğe nazaran ÜFE ve TÜFE içindeki makas açılmaktadır.
ÜFE ile TÜFE içindeki açıklık iki katına ulaştı
Son iki yıllık bilgilerin yer aldığı Grafik 4’e öre Ağustos 2020’ye kadar TÜFE’nin gerisinde olan ÜFE, evvel TÜFE’yi yakalamış daha sonrasında ortadaki fark açılmıştır. ÜFE ve TÜFE içindeki makasın vakit ortasında; ÜFE’nin düşüşü, sabit kalışı yahut daha yavaş artışına rağmen TÜFE’nin daha fazla artması ile kapanması beklenmektedir. Her iki göstergedeki farkın azalması enflasyon geçirgenliğinin azaldığına işaret edecektir. Lakin küresel piyasalardaki güç, emtia ve besin fiyatlarındaki dalgalanmalar ve son periyotlarda ÜFE ve TÜFE içinde aylık bazda makasın açılmış olması yılın son çeyreğine kadar yüksek enflasyon seyrinin devam edebileceğini tabir etmektedir.
Tarihi doruklarda seyreden küresel enflasyonda da ÜFE ile TÜFE içindeki açıklık artıyor
Covid 19 global salgınına karşı nakdî genişleme ve düşük faiz uygulamaları başta olmak üzere alınan tedbirler güç, emtia, pay senetleri ve kripto varlık meblağlarını üste taşımış ve yüksek enflasyonu beslemiştir. Küresel enflasyondaki gelişmelerin yer aldığı Grafik 4’e bakılırsa gelişmiş ülkelerde kırk yıla yakın bir müddetdir görülmeyen; tüketici enflasyonunda % 10’a yaklaşan ve üretici enflasyonunda % 20’leri aşan oranlar görülmeye başlamıştır.
Sonuç:
Global enflasyonda devam eden tehdide rağmen yurt ortasında döviz kurlarındaki durulma enflasyondaki ikili sıkıştırmanın bir ayağını sınırlasa da yurt dışı riskler devam etmektedir. Aktüelde enflasyonu daha da üste taşıyabilecek riskler;1) Üretici enflasyonunun tüketici enflasyonun iki katına ulaşması, 2) Rusya-Ukrayna savaşının enerji-gıda ve emtia fiyatlarına olumsuz tesirleri ve gelecek periyoda yönelik oluşturduğu belirsizlikler ve 3) Dünyada sonlanma sürecinde olan Covid 19 salgınına karşı Çin’de alınan sert önlemler niçiniyle küresel tedarik zincirindeki sıkıntıların artarak devam etmesidir.
aynı vakitte; 1) Özel Kapsamlı TÜFE göstergelerinden B Göstergesi ve C Göstergesinin TÜFE’nin altında olması, 2) İşlenmemiş besin ve güç fiyatlarındaki artışların durulması ve aşağı istikamette hareketlenmesi ve 3) Zirai açıdan bol yağışlı geçen kış devrinin, tarım üretiminde geçen yıla göre kuvvetli artış ihtimali enflasyonu aşağıya çekebilecektir
Okumaya devam et...