24 Şubat 2022, dünya siyasi ve iktisat tarihinin dönüm noktalarından biri olarak şimdiden kayıtlara geçti. Rusya’nın Ukrayna saldırısını başlatmasıyla birlikte alandaki savaşa iktisat alanına da taşındı.
Rusya’ya yönelik art geriye açıklanan ve birinci başta ‘hafifçe’ bulunan ekonomik yaptırım kararlarının dozu gün geçtikçe arttı ve iş Rusya’nın önde gelen banka ve finans kuruluşlarının SWIFT (yurtiçi ya da yurtdışı bankalar ortası para transferi yapabilen sistem) sisteminden çıkartılmasına kadar vardı. ABD ve Avrupa, Rusya Merkez Bankası’nın rezerv ve varlıklarının idaresiyle ilgili süreçleri de yasakladı.
YAPTIRIMLAR NEYİ HEDEFLİYOR?
ABD ve Avrupa, yaptırım kararlarının maksadını; Rusya’da enflasyonun artması, alım gücünün baltalanması ve yatırımların azalması olarak sıralıyor. Yapılan açıklamalarda, Rusya iktisadının çökertileceği öne sürülüyor.
RUSYA’NIN DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ YERİ
Pekala iktisattaki tablo ne, süreç nereye hakikat gidiyor? Savaşın ve yaptırımların global iktisattaki etkisinin çerçevesini çizebilmek için Rusya’nın dünya iktisadı ortasındaki yerine bakmak gerekiyor. Rusya Merkez Bankası datalarına göre, ülkenin toplam ihracatı 2021’de 489,8 milyar dolara çıktı. Bunun 110,2 milyar doları petrol, 68,7 milyar doları petrol mamüllerinden oluştu. Doğalgaz ihracatından gelen para 61,8 milyar dolar olarak belirtildi. Ülkenin toplam ithalatı ise geçen yıl 293 milyar dolar olarak kayıtlara geçti.
.
TÜRKİYE’NİN TİCARETİ 40 MİLYAR DOLAR
İki ülke içindeki savaş, Türkiye iktisadını de yakından ilgilendiriyor. Türkiye’nin geçen yıl Rusya ve Ukrayna ile yaptığı ticaret dış hacmi 40 milyar doları buldu. Türkiye’nin dış ticaret hacminin 500 milyar dolar olduğunu hatırlanacak olursa, yüzde 8’lik kısmının Ukrayna ve Rusya ilişkili olduğu görülüyor. 40 milyar dolarlık ticaretin 32,5 milyar doları ise Rusya ile gerçekleşti. Bunun 5.5 milyar doları ihracat, 27 milyar doları ise ithalat olarak belirtildi. Yabancı turistlerin yaklaşık yüzde 25’i de bu iki ülkeden geldi.
.
Türkiye’nin inşaat dalı için de Rusya çok değerli. Türk müteahhitlik firmaları geçen yıl yurtharicinde 29,3 milyar dolarlık iş aldı, bunun 11 milyar doları Rusya’dan. Hazır giyside ise markaların Ukrayna’da 267, Rusya’da 655 mağazası var.
TÜSİAD Baş Ekonomisti Gizem Öztok Altınsaç ise Rusya-Ukrayna krizinin Türkiye iktisadına esas yansımalarının petrol kanalı, tarım ve ithalat kanalı, turizm kanalı ve kur muhafazalı mevduatın Hazine’ye çıkması muhtemel maliyetinde görüleceğine işaret ediyor. Altınsaç’ın hesaplamalarına nazaran tüm bu kanalların birinci başta Türkiye iktisadına 30-35 milyar dolarlık ek maliyet oluşturması bekleniyor.
UZMANLAR NE DİYOR?
Pekala alınan yaptırım kararlarının ve Rusya’nın karşı ataklarının, global iktisada ve Türkiye iktisadına direkt ve dolaylı tesirleri ne olacak? İktisatta en epeyce hangi bölümlerde dalgalanma bekleniyor, bunun yansımaları günlük hayata nasıl tesir edecek?
Dr. Ali İstek Güngen, Ekonomist Murat Kubilay ve Finansal Analist Mehmet Çağdaş Işim’in değerlendirmeleri ışığında, savaşın iktisatta yaratacağı sarsıntıya başlıklar halinde bakalım…
RUSYA’NIN YILLIK SWIFT SÜREÇ HACMİ 800 MİLYAR DOLAR
Açılımı Dünya Bankalar Ortası Finansal Telekomünikasyon Derneği olan SWIFT, dünya çapında sıkıntısız para transferi için epey kıymetli bir sistem. Merkezi Belçika’da. Günde yaklaşık 42 milyon süreç talimatı verilen sistemin 11 bin 500 kullanıcısı var ve 250 ülkede kullanıyor. Rusya’da 291 Swift üyesi var. Bunların içinde Rusya Merkez Bankası’nın yanısıra bankalar ve şirketler bulunuyor. Rusya SWIFT’in en epeyce kullanıldığı 6. ülke pozisyonunda. Tüm Swift akışı içerisindeki Rusya’nın hissesi ise yüzde 1,5 civarında ve yıllık ortalama 800 milyar dolarlık transfer gerçekleştiriyor. Rusya’nın 2021 yılı gayri safi yurt içi hasılasının 1,5 trilyon dolar olduğu göz önüne alındığında sistemin kıymeti daha net görülebiliyor.
GÜNGEN: GERİYE KALAN SON BİR ADIM
SWIFT adımının Rusya ve zincirleme olarak global iktisada tesirlerini, York Üniversitesi’nden konuk öğretim üyesi Dr. Ali İstek Güngen Gazete Duvar’a anlattı.
Güngen: Stagflasyon tehlikesi 1 hafta öncesine bakılırsa fazlaca daha yüksek.
Finansal yaptırımların kademeli olarak artırıldığını belirten Güngen, geriye son bir adımın kaldığına vurgu yaparak, şunları söylemiş oldu: “28 şubat sabahı itibariyle ABD ve Avrupa, Rusya Merkez Bankası’nın rezervlerinin kullanmasına kısıtlama getirdi. Lakin Avrupa’nın güç alanında Rusya’ya bağımlılığı niçiniyle istisnalar var; alım satımda gerçekleşecek süreçler ve yalnızca kritik bankaların SWIFT’ten çıkarılması niçiniyle en azından şu an için büsbütün finansal izolasyona hapsedildi demek gerçek değildi. Ama son yaptırımların da bu kadar süratli geleceğinin beklenmediğini göz önünde bulundurmak gerekiyor.
FİYAT BASKISI DAHA DA ARTACAK
Rusya’ya yönelik finansal yaptırımlar açısından geriye tek bir adım kaldı; İran üzere tüm kritik kurumlarını ve güç süreçlerini de engelleyebilirler. Tabi bu adım da atılırsa kriz daha da derinleşir. Halihazırda son bahsetmiş olduğum adımların atılmaması durumunda dahi fiyat baskısı gelecek. Güç fiyatlarındaki artış tüm metalarda fiyat artışını birlikteinde getirecek. Bu tesirin boyutlarını kestiremiyoruz.
DAHA DÜŞÜK BÜYÜME, DAHA YÜKSEK ENFLASYON
Zincirleme tesir ekonomilerde daha düşük büyüme ve daha yüksek enflasyona yol açabilir. Stagflasyon tehlikesi 1 hafta öncesine göre epey daha yüksek. Artan güç fiyatları tüm kesimlerde maliyetleri üst çekeceği için enflasyonu yükselten bir tesir yapacak. Tabi oluşacak ekonomik tabloda, merkez bankalarının alacağı tavır ve savaşın ne kadar uzayacağı da belirleyici etkenlerden olacak, şimdiden net sözler kullanmak güç. Suudi Arabistan ve öteki OPEC ülkelerinin ne kadar petrol temin edeceği meblağların belirlenmesinde bir öteki öge olacak. Lakin ellerinden gelen her şeyi yapsalar dahi 2022’de daha düşük büyüme ve yüksek enflasyon bakılırsaceğiz.”
GÜÇ BUMERANGI
Rusya’ya yaptırımlar konusunda ‘Batı’yı en çok tereddüde düşüren hususların başında kuşkusuz güç yer alıyor. AB ülkeleri, kullandıkları doğalgazın yüzde 90’ını ithal ediyor. Gaz fiyatlarının Ocak 2021’den bu yana 7 kat artması güç krizine niye olmuştu. Savaşla bir arada bu krizin daha da derinleşmesi riski yüksek. Lakin güç konusunda Avrupa ve Rusya’nın bağımlılıklarının da karşılıklı olduğunu akıldan çıkarmamak gerekiyor. Zira Rusya’nın da dış ticaret gelirlerinin yüklü kısmını gaz, petrol ihracatı oluşturuyor.
Gazprom, 2021 yılında gaz ihracatından 55 milyar dolar gelir elde etti.
SAYILARLA RUSYA’NIN GÜÇ İHRACATI
Sayılarla bakacak olursak, karşımıza şöyleki bir tablo çıkıyor:
????Rusya Federal Gümrük Servisi datalarına nazaran ülkede petrol ihracat hacmi 2021 yılında 2020’ye oranla yüzde 3,8 azalarak 230 milyon tona geriledi. Hacim düşmesine karşın petrol fiyatlarındaki yükseliş niçiniyle Rusya’nın ihracat geliri yüzde 51,8 artışla 110 milyar dolar oldu. Savaşın başlamasıyla birlikte brent petrolün varil fiyatı 7 yıl daha sonra 100 doları aştı.
????Gazprom’un boru sınırlarıyla doğalgaz ihracat hacmi, 2021’de bundan evvelki yıla bakılırsa yüzde 0,5 artarak 203 milyar metreküpe yükseldi. bu vakitte, şirketin gaz ihracat geliri yüzde 120 arttı ve 55,5 milyar dolar oldu.
????Analistler, bin metreküp doğalgaz fiyatının 90-100 dolar bandının üzerinde olmasının şirketin kâra geçmesini sağladığını söylüyor. Gazprom’un bin metreküp doğalgaz ihracat fiyatı ise Aralık 2021’de bundan evvelki aya nazaran yüzde 2,7 artarak 517 dolara çıktı. Şirketin geçen yıl ortalama ihracat fiyatıysa 273 dolar bandında gerçekleşti.
????Avrupa Birliği petrol muhtaçlığını yüzde 25’ini, doğalgaz muhtaçlığının yüzde 39’unu ve kömür muhtaçlığının da yüzde 42’sini Rusya’dan karşılıyor.
????Petrol ve doğal gaz ihracat fiyatı, Rusya’da federal bütçenin yaklaşık yüzde 40’ını oluşturuyor.
GÜCE ARTIRIM HER ŞEYE ARTIRIM DEMEK
Günümüzde, elektrik üretiminde de doğalgaz çevrim santralleri değerli bir hisseye sahip. Güç ise iktisadın tüm bedene kan pompalayan kalbi pozisyonunda. Bu alandaki fiyat artışları ziraî üretimden sanayi mamüllerine tüm alanlarda zincirleme artırım demek.
Hesaplamalara göre, Brent ham petrol fiyatındaki her 10 dolarlık artış Türkiye’nin güç ithalatı sarfiyatlarına 4 buçuk ila 6 milyar dolarlık ek yük bindiriyor.
KUBİLAY: DÜNYA GENELİNDE ŞİMDİ İKTİSADİ BÜZÜLMEYE YOL AÇMAZ
Finans uzmanı, akademisyen Murat Kubilay, Rusya’nın dünya iktisadının esas pazarlarından biri olmamakla birlikte en önemli mineral ve hidrokarbon üreticileri içinde yer aldığına dikkat çekti.
Kubilay: Finansal mukavelelerle bu yaptırımlar makul maliyetleri olmakla bir arada kısmen aşılabilir.
“ötürüsıyla Rusya’ya yönelik yaptırımlar dünya genelinde bir iktisadi büzülmeye yol açmasa da artan emtia fiyatlarıyla bu aktivitede yavaşlamaya niye olabiliyor” diyen Kubilay, mevcut tablonun Türkiye ve dünya iktisadına ait yansımalarını ve beklenen tesirleri anlattı:
“Türkiye, Rusya ve Ukrayna ile bilhassa tarım, turizm ve güç üzere alanlarda ticareti bulunduğu için daha fazla olumsuz etkilenecek ülkeler içinde yer alıyor. Türkiye’nin ortasında bulunduğu ağır ekonomik durum niçiniyle buradaki ihracat kayıpları, mal tedariki zorlukları öbür ülkelerle kıyasla daha ziyan verici olacak. Lakin ne kadar kötüleşebileceğini görmek için Ukrayna’daki savaşın ne derece süreceğini ve ne kadar şiddetleneceğini bilmemiz gerekiyor.
YÜZDE 5 İLA 10 EK ENFLASYONA niye OLABİLİR
(Savaşın ve yaptırımların enflasyona tesiri) meblağların daha ne kadar artabileceğini bilmiyoruz. Bu yaptırımların şiddetine ve Rusya’nın cezalandırma hedefli tedariki kısıp kısmamasına bağlı. Ama kesin olan şu ki, Türkiye’de mevcut fiyatlar, Merkez Bankası’nın enflasyon hedefindekiyle uyuşmayan derecede yüksek seyrediyor. Muhtemelen şu şamada yüzde 5 ile 10 ek enflasyona niye olabilecek bir durum yaşanabilir.
10 MİLYAR DOLARLIK BELİRSİZLİK
(Turizm kaybının cari açığa tesiri) Geçen yıl 4,7 milyon Rus turist gelmişti, 1 milyon da Ukrayna’lı turist, bu sayının pandemi daha sonrası olağanlaşma adımlarıyla ikiye katlanması bekleniyordu. Lakin gerçekleşmeyecek bu da yaklaşık 10 milyar dolarlık bir gelirden iktisadın yoksun kalabileceği manasına geliyor. Tabi yaz dönemine çabucak hemen vakit var, farklı bir tablo oluşma ihtimali de bulunuyor.
RUSYA BÜSBÜTÜN YALITILMIŞ DEĞİL
(Rusya’ya yaptırımların kapsamı) birinci vakit içinderda; bütün bankaları ve bütün ana para ünitelerini kapsayan yaptırımlar hâlâ yok. İkinci olarak; mesela hava alanı kapandığı vakit Türkiye hava alanı açık kalıyor, ötürüsıyla Rusya büsbütün örtülmüş olmuyor. Bunun dışında Rusya’nın Çin ile önemli bir ticareti var, ana ticaret ortağı, artı iki ülkenin merkez bankaları içinde mutabakatlar var. Bunlar da bir hülle yoluyla en azından mecburî ticaretin yapılmasını başka ülkelere karşı sağlayabilir. Finansal mukavelelerle bu yaptırımlar muhakkak maliyetleri olmakla bir arada kısmen aşılabilir. Ama yaptırımların şu haliyle dahi Rusya iktisadı için fazlaca ağır olduğu aşikar.”
IŞİM: PETROLDEKİ 1 DOLARLIK ARTIŞIN ENFLASYONA TESİRİ YÜZDE 0,04
Global iktisat üstündeki en kıymetli enflasyon baskısı da güç fiyatlarındaki yükselişten geliyor. Güç fiyatları niçiniyle Euro Bölgesi enflasyonu ocakta yıllık yüzde 5’ten yüzde 5.1’e yükselerek rekor kırdı.
Işim: Merkez bankaları faiz artışlarını muhakkak yapamayacak. Zira borsaların istihdam üstündeki oranı çok yüksek.
Türkiye’de ise TÜİK ocak ayı enflasyonunu 48,69, üretici enflasyonunu yüzde 93,59 olarak deklare etti. Merkez Bankası toplantı özetlerinde, besin ve güç fiyatlarındaki yükselişe vurgu yapıldı.
Finansal analist ve Enflasyon Araştırma Kümesi (ENAG) üyesi Mehmet Çağdaş Işim, güç fiyatlarındaki dalgalanmaların enflasyona muhtemel tesirlerine ait yaptığı hesaplamayı şöyleki aktardı:
“Yaptığım hesaplamalara nazaran petrol fiyatlarındaki 1 dolarlık yükseliş, enflasyon üzerinde yaklaşık olarak 0,04 oranında artışa sebep oluyor. Bu da yaklaşık 1 ünite artışın cari istikrar üzerinde 31, 32 milyon dolar civarında bir tesire niye olması demek. Doğalgazda da aşağı üst misal geliyor sonuçlar. Onda da yüzde 0,03 civarında artışa niye oluyor, yaklaşık 25 milyon dolar civarında bir ünite artışı. 2015 yılından baz aldım, bu biçimde brent petrol yaklaşık 50 dolardı, (şu anda fiyat ikiye katlanmış durumda) çarptığımız vakit 50 ile 50 ünitelik artışı yaklaşık yüzde 0,2’lik bir artışa sebep oluyor aslında enflasyon üzerinde.
.
Ünite hesap üzerinden yansıyan bu oran, güç fiyatlarının enflasyonda epeyce önemli tesiri olduğunu gösteriyor.
Güç fiyatlarındaki artışın yanısıra turizm gelirlerinde meydana gelecek olan milyarlarca dolarlık bir kayıp kelam konusu olabilir.
MERKEZ BANKALARI BU DURUMDA FAİZ ARTIŞINA GİDEMEZ ZİRA…
Savaş ve yaptırımlar, global iktisat üzerinde ise daha derin hissedilecek. Global iktisatta bir likidite krizi var ve bundan dolayı faiz artışlarına gidilecekti. Bu mevcut tablo niçiniyle faiz artışlarının erteleneceğini düşünüyorum. Zira iktisat bağlantılarında karşılıklı mütekabiliyet var, mesela Rusya para kaybederken, arz sahibi olarak ABD’de Avrupa Birliği de para kaybediyor. Bunlar üzerinden baktığımızda karşılıklı arz-talep bağında bir daralma olacak. Bunun da dünya iktisadına tesiri negatif olacak doğal olarak. İktisatların büyüme oranlarını bu yıl tekrar yine güncellediğini nazaranceğiz.
Şu an için stagflasyon riski görmüyorum. (Savaş ve yaptırımların merkez bankalarının muhtemel davranışlarına etkileri) Şu anda benim gördüğüm faiz artışlarını katiyetle yapamayacaklar. Zira borsaların istihdam üstündeki oranı çok yüksek. Hem Avrupa Birliği’nde tıpkı vakitte ABD tarafında istihdamı direkt etkiliyor borsalara olan yatırım. Şu anda borsayla korelasyon hali devasa yükseklikte onlarda. Haliyle faiz artırdığınız vakit borsalarda belirli bir düşüş olacak zira piyasadan para çekmiş oluyor, 9-10 trilyon dolarlık bir paradan bahsediyoruz yalnızca ABD Merkez Bankası tarafında, AB tarafı da misal. Politikayı ve savaş durumunu gözleyecektir merkez bankaları, ‘acaba ne kadar uzayacak?’ diye.”
TAHIL KRİZİ TASASI: FİYATLAR İKİYE KATLANABİLİR
Rusya krizinin dünya iktisadında yaratacağı bir başka sorun besin alanında yaşanacak. Dünya tahıl üretiminin yüzde 10’u Rusya’da, yüzde 3’ü Ukrayna’da yapılıyor. Rusya’nın yıllık tahıl ihracatı 38 milyon ton, Ukrayna’nın tahıl ihracatı ise 24 milyon ton. İki ülke, dünya toplam tahıl ihracatının yüzde 29’unu gerçekleştiriyor. ABD Tarım Bakanlığı datalarına göre 2021-22 yılında global buğday ihracatı kestirimini 204,4 milyon tondan 206,7 milyon tona çıktı.
Ulusal Hububat Kurulu datalarına bakılırsayse; geçen yıl dünya genelinde yaklaşık 770 milyon ton buğday üretildi. Dünya buğday ihracatının yüzde 20’sini Rusya gerçekleştirdi. Türkiye’nin milletlerarası buğday ticaretinde yüzde 3,3 civarında hissesi bulunuyor. Türkiye’nin iç pazardaki buğday tüketimi yıllık 20 milyon ton. Ulusal Hububat Kurulu İdare Konseyi Lideri Özkan Taşpınar’a nazaran Türkiye iç piyasada kendine yetecek kadar buğdayı üretiyor. Lakin buna karşın geçen yıl yüzde 65’i Rusya’dan, yüzde 15’i Ukrayna’dan olmak üzere 9 milyon ton buğday ithal etti. Taşpınar’a bakılırsa buğday ithalatı un ihracatçıları için yapılıyor ve muhtemel problem da evvela bu bölümü etkileyecek.
Dünya tahıl üretiminin yüzde 10’u Rusya’da, yüzde 3’ü Ukrayna’da yapılıyor.
Rusya ve Ukrayna, buğdayın yanı sıra arpa, ayçiçeği ve mısır konusunda da en büyük üretici ülkelerin başında geliyor ve bu alandaki ihracat hisseleri yüzde 30’u buluyor. Türkiye geçen yıl ayçiçeği ithalatının yüzde 70’ini bu iki ülkeden yaptı. Ayçiçek yağının tonu şimdiden 1400 dolardan 1500 dolara çıktı ve 1800 doları bulabileceği ve önümüzdeki günlerde piyasada yağ kahrı görülebileceği ikazları yapılıyor.
İşin başka istikametini ise Türkiye’nin iki ülkeye sattığı domates, nar, mandalina, limon ve portakal üzere mamüllerin pazarlanmasında yaşanabilecek sıkıntılar oluşturuyor.
Savaş niçiniyle bu zincirin kopması ya da aksaması halinde ortaya çıkaracağı sonuç, bilhassa bu iki ülkeden en büyük buğday alıcısı pozisyonundaki Türkiye, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da arz ezası yaşanması… Buğdayın fiyatı geçen yıl yüzde 21 artarken, bu yıl yüzde 100’ü bulabileceği tasası hakim.
TURİZMDE 5-6 MİLYAR DOLARLIK KAYIP KAPIDA
Türkiye iktisadı açısından en kıymetli noktalardan biri de turizm gelirlerinde yaşanacak düşüş olacak. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına göre turizm gelirleri geçen yıl 24 milyar 482 bin dolar olarak gerçekleşti. Türkiye’ye 2021 yılında gelen turist sayısı ise 29 milyon 357 bin kişi olarak kayıtlara geçti.
Yabancı turistlerin yüzde 19’unu (yaklaşık 4 milyon 700 bin) Rus turist oluşturdu. Ukrayna’dan gelen turistlerin oranı da yüzde 8,3 (2 milyon) oldu.
Türkiye’nin hava alanını kapatmamasının en kıymetli niçinleri içinde Rusya’nın turizmdeki hissesi yer alıyor.
Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (TÜRSAB) İdare Konseyi Lideri Firuz Bağlıkaya, 2022 yılı için turizm gayesini; 45 milyon ziyaretçi ve 35 milyar dolar gelir olarak açıklamıştı. Fakat bu iki ülkeden yeni rezervasyon sayısı yüzde 70 azalırken, tablonun mart ortasında netleşeceği beklentisi hakim. İki ülkeden gelecek turistlerden elde edilecek gelirin de 5-6 milyar dolar azalacağı söz ediliyor.
DOLARIN YÜKSELİŞİ DIŞ BORCUN KATLANMASI DEMEK
Merkez Bankası’nın son deklare ettiğı datalara nazaran Türkiye’nin kısa vadeli dış borcu 124,1 milyar dolar, toplam dış borcu ise 453 milyar dolar. Bunun üzerine bir de doları dizginlemek sebebi öne sürülerek getirilen kur muhafazalı mevduat hesaplarında BDDK bilgilerine bakılırsa 469 milyar 230 milyon TL bulunuyor. Örneğin doların 15 lira düzeylerinde olması durumunda kur muhafazalı mevduatların Hazine ek maliyeti yaklaşık 50 milyar lirayı bulacak. Özetle ekonomik krizin üzerine gelen savaşın dolarda yol açacağı her 1 kuruşluk artış dış borcun devasa ölçülerde artması demek.
Okumaya devam et...
Rusya’ya yönelik art geriye açıklanan ve birinci başta ‘hafifçe’ bulunan ekonomik yaptırım kararlarının dozu gün geçtikçe arttı ve iş Rusya’nın önde gelen banka ve finans kuruluşlarının SWIFT (yurtiçi ya da yurtdışı bankalar ortası para transferi yapabilen sistem) sisteminden çıkartılmasına kadar vardı. ABD ve Avrupa, Rusya Merkez Bankası’nın rezerv ve varlıklarının idaresiyle ilgili süreçleri de yasakladı.
YAPTIRIMLAR NEYİ HEDEFLİYOR?
ABD ve Avrupa, yaptırım kararlarının maksadını; Rusya’da enflasyonun artması, alım gücünün baltalanması ve yatırımların azalması olarak sıralıyor. Yapılan açıklamalarda, Rusya iktisadının çökertileceği öne sürülüyor.
RUSYA’NIN DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ YERİ
Pekala iktisattaki tablo ne, süreç nereye hakikat gidiyor? Savaşın ve yaptırımların global iktisattaki etkisinin çerçevesini çizebilmek için Rusya’nın dünya iktisadı ortasındaki yerine bakmak gerekiyor. Rusya Merkez Bankası datalarına göre, ülkenin toplam ihracatı 2021’de 489,8 milyar dolara çıktı. Bunun 110,2 milyar doları petrol, 68,7 milyar doları petrol mamüllerinden oluştu. Doğalgaz ihracatından gelen para 61,8 milyar dolar olarak belirtildi. Ülkenin toplam ithalatı ise geçen yıl 293 milyar dolar olarak kayıtlara geçti.
.
TÜRKİYE’NİN TİCARETİ 40 MİLYAR DOLAR
İki ülke içindeki savaş, Türkiye iktisadını de yakından ilgilendiriyor. Türkiye’nin geçen yıl Rusya ve Ukrayna ile yaptığı ticaret dış hacmi 40 milyar doları buldu. Türkiye’nin dış ticaret hacminin 500 milyar dolar olduğunu hatırlanacak olursa, yüzde 8’lik kısmının Ukrayna ve Rusya ilişkili olduğu görülüyor. 40 milyar dolarlık ticaretin 32,5 milyar doları ise Rusya ile gerçekleşti. Bunun 5.5 milyar doları ihracat, 27 milyar doları ise ithalat olarak belirtildi. Yabancı turistlerin yaklaşık yüzde 25’i de bu iki ülkeden geldi.
.
Türkiye’nin inşaat dalı için de Rusya çok değerli. Türk müteahhitlik firmaları geçen yıl yurtharicinde 29,3 milyar dolarlık iş aldı, bunun 11 milyar doları Rusya’dan. Hazır giyside ise markaların Ukrayna’da 267, Rusya’da 655 mağazası var.
TÜSİAD Baş Ekonomisti Gizem Öztok Altınsaç ise Rusya-Ukrayna krizinin Türkiye iktisadına esas yansımalarının petrol kanalı, tarım ve ithalat kanalı, turizm kanalı ve kur muhafazalı mevduatın Hazine’ye çıkması muhtemel maliyetinde görüleceğine işaret ediyor. Altınsaç’ın hesaplamalarına nazaran tüm bu kanalların birinci başta Türkiye iktisadına 30-35 milyar dolarlık ek maliyet oluşturması bekleniyor.
UZMANLAR NE DİYOR?
Pekala alınan yaptırım kararlarının ve Rusya’nın karşı ataklarının, global iktisada ve Türkiye iktisadına direkt ve dolaylı tesirleri ne olacak? İktisatta en epeyce hangi bölümlerde dalgalanma bekleniyor, bunun yansımaları günlük hayata nasıl tesir edecek?
Dr. Ali İstek Güngen, Ekonomist Murat Kubilay ve Finansal Analist Mehmet Çağdaş Işim’in değerlendirmeleri ışığında, savaşın iktisatta yaratacağı sarsıntıya başlıklar halinde bakalım…
RUSYA’NIN YILLIK SWIFT SÜREÇ HACMİ 800 MİLYAR DOLAR
Açılımı Dünya Bankalar Ortası Finansal Telekomünikasyon Derneği olan SWIFT, dünya çapında sıkıntısız para transferi için epey kıymetli bir sistem. Merkezi Belçika’da. Günde yaklaşık 42 milyon süreç talimatı verilen sistemin 11 bin 500 kullanıcısı var ve 250 ülkede kullanıyor. Rusya’da 291 Swift üyesi var. Bunların içinde Rusya Merkez Bankası’nın yanısıra bankalar ve şirketler bulunuyor. Rusya SWIFT’in en epeyce kullanıldığı 6. ülke pozisyonunda. Tüm Swift akışı içerisindeki Rusya’nın hissesi ise yüzde 1,5 civarında ve yıllık ortalama 800 milyar dolarlık transfer gerçekleştiriyor. Rusya’nın 2021 yılı gayri safi yurt içi hasılasının 1,5 trilyon dolar olduğu göz önüne alındığında sistemin kıymeti daha net görülebiliyor.
GÜNGEN: GERİYE KALAN SON BİR ADIM
SWIFT adımının Rusya ve zincirleme olarak global iktisada tesirlerini, York Üniversitesi’nden konuk öğretim üyesi Dr. Ali İstek Güngen Gazete Duvar’a anlattı.
Güngen: Stagflasyon tehlikesi 1 hafta öncesine bakılırsa fazlaca daha yüksek.
Finansal yaptırımların kademeli olarak artırıldığını belirten Güngen, geriye son bir adımın kaldığına vurgu yaparak, şunları söylemiş oldu: “28 şubat sabahı itibariyle ABD ve Avrupa, Rusya Merkez Bankası’nın rezervlerinin kullanmasına kısıtlama getirdi. Lakin Avrupa’nın güç alanında Rusya’ya bağımlılığı niçiniyle istisnalar var; alım satımda gerçekleşecek süreçler ve yalnızca kritik bankaların SWIFT’ten çıkarılması niçiniyle en azından şu an için büsbütün finansal izolasyona hapsedildi demek gerçek değildi. Ama son yaptırımların da bu kadar süratli geleceğinin beklenmediğini göz önünde bulundurmak gerekiyor.
FİYAT BASKISI DAHA DA ARTACAK
Rusya’ya yönelik finansal yaptırımlar açısından geriye tek bir adım kaldı; İran üzere tüm kritik kurumlarını ve güç süreçlerini de engelleyebilirler. Tabi bu adım da atılırsa kriz daha da derinleşir. Halihazırda son bahsetmiş olduğum adımların atılmaması durumunda dahi fiyat baskısı gelecek. Güç fiyatlarındaki artış tüm metalarda fiyat artışını birlikteinde getirecek. Bu tesirin boyutlarını kestiremiyoruz.
DAHA DÜŞÜK BÜYÜME, DAHA YÜKSEK ENFLASYON
Zincirleme tesir ekonomilerde daha düşük büyüme ve daha yüksek enflasyona yol açabilir. Stagflasyon tehlikesi 1 hafta öncesine göre epey daha yüksek. Artan güç fiyatları tüm kesimlerde maliyetleri üst çekeceği için enflasyonu yükselten bir tesir yapacak. Tabi oluşacak ekonomik tabloda, merkez bankalarının alacağı tavır ve savaşın ne kadar uzayacağı da belirleyici etkenlerden olacak, şimdiden net sözler kullanmak güç. Suudi Arabistan ve öteki OPEC ülkelerinin ne kadar petrol temin edeceği meblağların belirlenmesinde bir öteki öge olacak. Lakin ellerinden gelen her şeyi yapsalar dahi 2022’de daha düşük büyüme ve yüksek enflasyon bakılırsaceğiz.”
GÜÇ BUMERANGI
Rusya’ya yaptırımlar konusunda ‘Batı’yı en çok tereddüde düşüren hususların başında kuşkusuz güç yer alıyor. AB ülkeleri, kullandıkları doğalgazın yüzde 90’ını ithal ediyor. Gaz fiyatlarının Ocak 2021’den bu yana 7 kat artması güç krizine niye olmuştu. Savaşla bir arada bu krizin daha da derinleşmesi riski yüksek. Lakin güç konusunda Avrupa ve Rusya’nın bağımlılıklarının da karşılıklı olduğunu akıldan çıkarmamak gerekiyor. Zira Rusya’nın da dış ticaret gelirlerinin yüklü kısmını gaz, petrol ihracatı oluşturuyor.
Gazprom, 2021 yılında gaz ihracatından 55 milyar dolar gelir elde etti.
SAYILARLA RUSYA’NIN GÜÇ İHRACATI
Sayılarla bakacak olursak, karşımıza şöyleki bir tablo çıkıyor:
????Rusya Federal Gümrük Servisi datalarına nazaran ülkede petrol ihracat hacmi 2021 yılında 2020’ye oranla yüzde 3,8 azalarak 230 milyon tona geriledi. Hacim düşmesine karşın petrol fiyatlarındaki yükseliş niçiniyle Rusya’nın ihracat geliri yüzde 51,8 artışla 110 milyar dolar oldu. Savaşın başlamasıyla birlikte brent petrolün varil fiyatı 7 yıl daha sonra 100 doları aştı.
????Gazprom’un boru sınırlarıyla doğalgaz ihracat hacmi, 2021’de bundan evvelki yıla bakılırsa yüzde 0,5 artarak 203 milyar metreküpe yükseldi. bu vakitte, şirketin gaz ihracat geliri yüzde 120 arttı ve 55,5 milyar dolar oldu.
????Analistler, bin metreküp doğalgaz fiyatının 90-100 dolar bandının üzerinde olmasının şirketin kâra geçmesini sağladığını söylüyor. Gazprom’un bin metreküp doğalgaz ihracat fiyatı ise Aralık 2021’de bundan evvelki aya nazaran yüzde 2,7 artarak 517 dolara çıktı. Şirketin geçen yıl ortalama ihracat fiyatıysa 273 dolar bandında gerçekleşti.
????Avrupa Birliği petrol muhtaçlığını yüzde 25’ini, doğalgaz muhtaçlığının yüzde 39’unu ve kömür muhtaçlığının da yüzde 42’sini Rusya’dan karşılıyor.
????Petrol ve doğal gaz ihracat fiyatı, Rusya’da federal bütçenin yaklaşık yüzde 40’ını oluşturuyor.
GÜCE ARTIRIM HER ŞEYE ARTIRIM DEMEK
Günümüzde, elektrik üretiminde de doğalgaz çevrim santralleri değerli bir hisseye sahip. Güç ise iktisadın tüm bedene kan pompalayan kalbi pozisyonunda. Bu alandaki fiyat artışları ziraî üretimden sanayi mamüllerine tüm alanlarda zincirleme artırım demek.
Hesaplamalara göre, Brent ham petrol fiyatındaki her 10 dolarlık artış Türkiye’nin güç ithalatı sarfiyatlarına 4 buçuk ila 6 milyar dolarlık ek yük bindiriyor.
KUBİLAY: DÜNYA GENELİNDE ŞİMDİ İKTİSADİ BÜZÜLMEYE YOL AÇMAZ
Finans uzmanı, akademisyen Murat Kubilay, Rusya’nın dünya iktisadının esas pazarlarından biri olmamakla birlikte en önemli mineral ve hidrokarbon üreticileri içinde yer aldığına dikkat çekti.
Kubilay: Finansal mukavelelerle bu yaptırımlar makul maliyetleri olmakla bir arada kısmen aşılabilir.
“ötürüsıyla Rusya’ya yönelik yaptırımlar dünya genelinde bir iktisadi büzülmeye yol açmasa da artan emtia fiyatlarıyla bu aktivitede yavaşlamaya niye olabiliyor” diyen Kubilay, mevcut tablonun Türkiye ve dünya iktisadına ait yansımalarını ve beklenen tesirleri anlattı:
“Türkiye, Rusya ve Ukrayna ile bilhassa tarım, turizm ve güç üzere alanlarda ticareti bulunduğu için daha fazla olumsuz etkilenecek ülkeler içinde yer alıyor. Türkiye’nin ortasında bulunduğu ağır ekonomik durum niçiniyle buradaki ihracat kayıpları, mal tedariki zorlukları öbür ülkelerle kıyasla daha ziyan verici olacak. Lakin ne kadar kötüleşebileceğini görmek için Ukrayna’daki savaşın ne derece süreceğini ve ne kadar şiddetleneceğini bilmemiz gerekiyor.
YÜZDE 5 İLA 10 EK ENFLASYONA niye OLABİLİR
(Savaşın ve yaptırımların enflasyona tesiri) meblağların daha ne kadar artabileceğini bilmiyoruz. Bu yaptırımların şiddetine ve Rusya’nın cezalandırma hedefli tedariki kısıp kısmamasına bağlı. Ama kesin olan şu ki, Türkiye’de mevcut fiyatlar, Merkez Bankası’nın enflasyon hedefindekiyle uyuşmayan derecede yüksek seyrediyor. Muhtemelen şu şamada yüzde 5 ile 10 ek enflasyona niye olabilecek bir durum yaşanabilir.
10 MİLYAR DOLARLIK BELİRSİZLİK
(Turizm kaybının cari açığa tesiri) Geçen yıl 4,7 milyon Rus turist gelmişti, 1 milyon da Ukrayna’lı turist, bu sayının pandemi daha sonrası olağanlaşma adımlarıyla ikiye katlanması bekleniyordu. Lakin gerçekleşmeyecek bu da yaklaşık 10 milyar dolarlık bir gelirden iktisadın yoksun kalabileceği manasına geliyor. Tabi yaz dönemine çabucak hemen vakit var, farklı bir tablo oluşma ihtimali de bulunuyor.
RUSYA BÜSBÜTÜN YALITILMIŞ DEĞİL
(Rusya’ya yaptırımların kapsamı) birinci vakit içinderda; bütün bankaları ve bütün ana para ünitelerini kapsayan yaptırımlar hâlâ yok. İkinci olarak; mesela hava alanı kapandığı vakit Türkiye hava alanı açık kalıyor, ötürüsıyla Rusya büsbütün örtülmüş olmuyor. Bunun dışında Rusya’nın Çin ile önemli bir ticareti var, ana ticaret ortağı, artı iki ülkenin merkez bankaları içinde mutabakatlar var. Bunlar da bir hülle yoluyla en azından mecburî ticaretin yapılmasını başka ülkelere karşı sağlayabilir. Finansal mukavelelerle bu yaptırımlar muhakkak maliyetleri olmakla bir arada kısmen aşılabilir. Ama yaptırımların şu haliyle dahi Rusya iktisadı için fazlaca ağır olduğu aşikar.”
IŞİM: PETROLDEKİ 1 DOLARLIK ARTIŞIN ENFLASYONA TESİRİ YÜZDE 0,04
Global iktisat üstündeki en kıymetli enflasyon baskısı da güç fiyatlarındaki yükselişten geliyor. Güç fiyatları niçiniyle Euro Bölgesi enflasyonu ocakta yıllık yüzde 5’ten yüzde 5.1’e yükselerek rekor kırdı.
Işim: Merkez bankaları faiz artışlarını muhakkak yapamayacak. Zira borsaların istihdam üstündeki oranı çok yüksek.
Türkiye’de ise TÜİK ocak ayı enflasyonunu 48,69, üretici enflasyonunu yüzde 93,59 olarak deklare etti. Merkez Bankası toplantı özetlerinde, besin ve güç fiyatlarındaki yükselişe vurgu yapıldı.
Finansal analist ve Enflasyon Araştırma Kümesi (ENAG) üyesi Mehmet Çağdaş Işim, güç fiyatlarındaki dalgalanmaların enflasyona muhtemel tesirlerine ait yaptığı hesaplamayı şöyleki aktardı:
“Yaptığım hesaplamalara nazaran petrol fiyatlarındaki 1 dolarlık yükseliş, enflasyon üzerinde yaklaşık olarak 0,04 oranında artışa sebep oluyor. Bu da yaklaşık 1 ünite artışın cari istikrar üzerinde 31, 32 milyon dolar civarında bir tesire niye olması demek. Doğalgazda da aşağı üst misal geliyor sonuçlar. Onda da yüzde 0,03 civarında artışa niye oluyor, yaklaşık 25 milyon dolar civarında bir ünite artışı. 2015 yılından baz aldım, bu biçimde brent petrol yaklaşık 50 dolardı, (şu anda fiyat ikiye katlanmış durumda) çarptığımız vakit 50 ile 50 ünitelik artışı yaklaşık yüzde 0,2’lik bir artışa sebep oluyor aslında enflasyon üzerinde.
.
Ünite hesap üzerinden yansıyan bu oran, güç fiyatlarının enflasyonda epeyce önemli tesiri olduğunu gösteriyor.
Güç fiyatlarındaki artışın yanısıra turizm gelirlerinde meydana gelecek olan milyarlarca dolarlık bir kayıp kelam konusu olabilir.
MERKEZ BANKALARI BU DURUMDA FAİZ ARTIŞINA GİDEMEZ ZİRA…
Savaş ve yaptırımlar, global iktisat üzerinde ise daha derin hissedilecek. Global iktisatta bir likidite krizi var ve bundan dolayı faiz artışlarına gidilecekti. Bu mevcut tablo niçiniyle faiz artışlarının erteleneceğini düşünüyorum. Zira iktisat bağlantılarında karşılıklı mütekabiliyet var, mesela Rusya para kaybederken, arz sahibi olarak ABD’de Avrupa Birliği de para kaybediyor. Bunlar üzerinden baktığımızda karşılıklı arz-talep bağında bir daralma olacak. Bunun da dünya iktisadına tesiri negatif olacak doğal olarak. İktisatların büyüme oranlarını bu yıl tekrar yine güncellediğini nazaranceğiz.
Şu an için stagflasyon riski görmüyorum. (Savaş ve yaptırımların merkez bankalarının muhtemel davranışlarına etkileri) Şu anda benim gördüğüm faiz artışlarını katiyetle yapamayacaklar. Zira borsaların istihdam üstündeki oranı çok yüksek. Hem Avrupa Birliği’nde tıpkı vakitte ABD tarafında istihdamı direkt etkiliyor borsalara olan yatırım. Şu anda borsayla korelasyon hali devasa yükseklikte onlarda. Haliyle faiz artırdığınız vakit borsalarda belirli bir düşüş olacak zira piyasadan para çekmiş oluyor, 9-10 trilyon dolarlık bir paradan bahsediyoruz yalnızca ABD Merkez Bankası tarafında, AB tarafı da misal. Politikayı ve savaş durumunu gözleyecektir merkez bankaları, ‘acaba ne kadar uzayacak?’ diye.”
TAHIL KRİZİ TASASI: FİYATLAR İKİYE KATLANABİLİR
Rusya krizinin dünya iktisadında yaratacağı bir başka sorun besin alanında yaşanacak. Dünya tahıl üretiminin yüzde 10’u Rusya’da, yüzde 3’ü Ukrayna’da yapılıyor. Rusya’nın yıllık tahıl ihracatı 38 milyon ton, Ukrayna’nın tahıl ihracatı ise 24 milyon ton. İki ülke, dünya toplam tahıl ihracatının yüzde 29’unu gerçekleştiriyor. ABD Tarım Bakanlığı datalarına göre 2021-22 yılında global buğday ihracatı kestirimini 204,4 milyon tondan 206,7 milyon tona çıktı.
Ulusal Hububat Kurulu datalarına bakılırsayse; geçen yıl dünya genelinde yaklaşık 770 milyon ton buğday üretildi. Dünya buğday ihracatının yüzde 20’sini Rusya gerçekleştirdi. Türkiye’nin milletlerarası buğday ticaretinde yüzde 3,3 civarında hissesi bulunuyor. Türkiye’nin iç pazardaki buğday tüketimi yıllık 20 milyon ton. Ulusal Hububat Kurulu İdare Konseyi Lideri Özkan Taşpınar’a nazaran Türkiye iç piyasada kendine yetecek kadar buğdayı üretiyor. Lakin buna karşın geçen yıl yüzde 65’i Rusya’dan, yüzde 15’i Ukrayna’dan olmak üzere 9 milyon ton buğday ithal etti. Taşpınar’a bakılırsa buğday ithalatı un ihracatçıları için yapılıyor ve muhtemel problem da evvela bu bölümü etkileyecek.
Dünya tahıl üretiminin yüzde 10’u Rusya’da, yüzde 3’ü Ukrayna’da yapılıyor.
Rusya ve Ukrayna, buğdayın yanı sıra arpa, ayçiçeği ve mısır konusunda da en büyük üretici ülkelerin başında geliyor ve bu alandaki ihracat hisseleri yüzde 30’u buluyor. Türkiye geçen yıl ayçiçeği ithalatının yüzde 70’ini bu iki ülkeden yaptı. Ayçiçek yağının tonu şimdiden 1400 dolardan 1500 dolara çıktı ve 1800 doları bulabileceği ve önümüzdeki günlerde piyasada yağ kahrı görülebileceği ikazları yapılıyor.
İşin başka istikametini ise Türkiye’nin iki ülkeye sattığı domates, nar, mandalina, limon ve portakal üzere mamüllerin pazarlanmasında yaşanabilecek sıkıntılar oluşturuyor.
Savaş niçiniyle bu zincirin kopması ya da aksaması halinde ortaya çıkaracağı sonuç, bilhassa bu iki ülkeden en büyük buğday alıcısı pozisyonundaki Türkiye, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da arz ezası yaşanması… Buğdayın fiyatı geçen yıl yüzde 21 artarken, bu yıl yüzde 100’ü bulabileceği tasası hakim.
TURİZMDE 5-6 MİLYAR DOLARLIK KAYIP KAPIDA
Türkiye iktisadı açısından en kıymetli noktalardan biri de turizm gelirlerinde yaşanacak düşüş olacak. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına göre turizm gelirleri geçen yıl 24 milyar 482 bin dolar olarak gerçekleşti. Türkiye’ye 2021 yılında gelen turist sayısı ise 29 milyon 357 bin kişi olarak kayıtlara geçti.
Yabancı turistlerin yüzde 19’unu (yaklaşık 4 milyon 700 bin) Rus turist oluşturdu. Ukrayna’dan gelen turistlerin oranı da yüzde 8,3 (2 milyon) oldu.
Türkiye’nin hava alanını kapatmamasının en kıymetli niçinleri içinde Rusya’nın turizmdeki hissesi yer alıyor.
Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (TÜRSAB) İdare Konseyi Lideri Firuz Bağlıkaya, 2022 yılı için turizm gayesini; 45 milyon ziyaretçi ve 35 milyar dolar gelir olarak açıklamıştı. Fakat bu iki ülkeden yeni rezervasyon sayısı yüzde 70 azalırken, tablonun mart ortasında netleşeceği beklentisi hakim. İki ülkeden gelecek turistlerden elde edilecek gelirin de 5-6 milyar dolar azalacağı söz ediliyor.
DOLARIN YÜKSELİŞİ DIŞ BORCUN KATLANMASI DEMEK
Merkez Bankası’nın son deklare ettiğı datalara nazaran Türkiye’nin kısa vadeli dış borcu 124,1 milyar dolar, toplam dış borcu ise 453 milyar dolar. Bunun üzerine bir de doları dizginlemek sebebi öne sürülerek getirilen kur muhafazalı mevduat hesaplarında BDDK bilgilerine bakılırsa 469 milyar 230 milyon TL bulunuyor. Örneğin doların 15 lira düzeylerinde olması durumunda kur muhafazalı mevduatların Hazine ek maliyeti yaklaşık 50 milyar lirayı bulacak. Özetle ekonomik krizin üzerine gelen savaşın dolarda yol açacağı her 1 kuruşluk artış dış borcun devasa ölçülerde artması demek.
Okumaya devam et...