Alçak gönüllülüğü merhameti ve affediciliği kendinize prensip edinin, şov sevdasına kapılmayın. Geceleri düzgün uyumak istiyorsanız paranızın hesabını güzel bilin, tasarruf yapmayı kendinize unsur edinin. Vakit ufkunuzu genişletin. Yolunda gitmeyen durumlarda karamsarlığa kapılmayın. Bu kitabın ana fikri paranızı düzgün kullanmanızın ne kadar zeki olduğunuzla pek ilgili olmadığı; buna karşılık nasıl davrandığınızla ilgili olduğu önermesine dayanıyor.
İşte o yazı:
Murat Ülker Paranın Psikolojisi: servet, açgözlülük ve memnunluk üzerine yazdı
KAYIP MI KIYMETLİ YOKSA KAR MI?
“Ekonomist psikolojiyi görmezden gelme eğiliminde olabilir, lakin insan tabiatını görmezden gelmesi onun için büsbütün imkansızdır. Ekonomist, insan anlayışını psikologdan ödünç alırsa, yapan çalışmasının salt ekonomik karakteristiğe sahip olma bahtı olabilir…” diyordu 1918 yılında Profesör John Maurice Clark.
Hatırlarsanız, Özal’ın mimarı olduğu ve “24 Ocak Kararları” olarak nitelendirilen önlemler, ekonomik siyasetin ağır hükümet düzenleme ve denetiminden fazla daha aktif piyasa güçlerine, dış rekabete ve dış yatırımlara yük verecek biçimde bir daha düzenlenmesine dayanıyordu. Ülke iktisadının kendine yeterlilik düzebir daha erişmesi için muhafaza duvarlarının ardında mahallî sanayilerin süratle gelişmesini önnazarann geçmiş ekonomik siyasetlerden kesin bir dönüş yaşandı. Bu ANAP’ın aldığı %35 oyla tek başına iktidar olmasının yanında halkın tümünün beklentilerinin bu istikamette olması ve senelerca yeterli bir teknokrat ve özel dal yöneticisi olan Turgut Özal’ın halkın tümünün ve iç ve dış yatırımcıların itimadını kazanması ile mümkün oldu. İktisat siyasetlerinin başarısı lakin halkın tümünün itimadı kazanılarak olabilir. Keza ANAP meselade de hamasi vaatlerle (orta direk) iktidar olanlar, tencerenin tabanı görününce yerlerinden olmuştur.
Artık size kısa müddet evvel yayınlanan Morgan Housel’in Paranın Psikolojisi kitabını aktararak birtakım görüşlerimi paylaşacağım, günümüzle ilişkisini kurmaya ve finansal tercihlerin altında yatan sebeplere ışık tutmaya bir nebze de olsa yardımcı olacağıma inanıyorum.
2017 yılında Nobel İktisat Mükafatı Richard Thaler’a layık görülmüştü. Thaler 2002 Nobel İktisat Mükafatı sahibi Daniel Kahneman ve Amos Tversky ile bir arada, davranışsal iktisadın gelişmeninde değerli rol oynadı. (1) (2)
Kendisi davranışsal iktisat ve davranışsal finans ile psikoloji içindeki derin bağları keşfetmek ve bunun sonucunda para konusunda karar verirken zihnimizin gerisinde işleyen düzeneklerin hangi sebeplere dayanarak bir ekip kararları verdiği üzerine mesai harcıyor.
Richard Thaler, 2018 yılında Chicago Üniversitesi’nin özel bir programı olan Ryerson Konferansı’nın kürsüsünde davranışsal iktisadın tarifini yaparken, 1918 yılında Profesör John Maurice Clark’ın şu alıntısına yer vermişti:
“Ekonomist psikolojiyi görmezden gelme eğiliminde olabilir, lakin insan tabiatını görmezden gelmesi onun için büsbütün imkansızdır. Ekonomist, insan anlayışını psikologdan ödünç alırsa, yapan çalışmasının salt ekonomik karakteristiğe sahip olma talihi olabilir…”
Amos Tversky ve Daniel Kahneman ise 1979 yılında yayınladıkları “Beklenti Teorisi: Risk Altındaki Kararların Analizi” (Prospect Theory: An Analysis Of Decision Under Risk) isimli makalelerinde fazlaca değerli bulgulara ulaştılar. Ana fikir: Beşerler karar verirken en son sonuçlardan çok, mümkün kayıp ve hasılatların ihtimallerini daha epeyce dikkate alma eğilimi gösterirler. Bu ihtimalleri değerlendirirken kayıplar terazinin kefesinde daha ağır basar…
Morgan Housel tarafınca yazılan Paranın Psikolojisi (3) kitabınının özetini ve birtakım görüşlerimi paylaşacağım. Bu ortada son devirde para üzerine çıkan kitaplar fazlalaştı. örneğin Lana Swartz tarafınca yazılan Para İhtilali: Ödemenin Toplumsal Medya hali isimli kitapta Swartz paranın artık yalnızca bir kayda indirgendiğini, yeni kimlik ve güç biçimleri ortaya getirdiğini ortaya koyuyor.(4) Benjamin J. Cohen Paranın Gücü: Mali Rekabeti Manaya isimli kitabında ise nakdî rekabeti dünya ekonomisin odağına yerleştiriyor ve ABD dolarının niçin hala kuvvetli olduğunun uzun bir tahlilini yapıyor.(5) Sanırım para konusuna bu kadar ilginin artmasının sebebi dijital para piyasasının geldiği durum.
“Bu kitabın ana fikri, paranızı uygun kullanmanızın ne kadar zeki olduğunuzla pek ilgili olmadığı; buna karşılık nasıl davrandığınızla ilgili olduğu önermesine dayanıyor.”
Muharrir giriş kısmında üç farklı insanın yaşantılarını, dünyaya bakış açılarını ve nakdî bağlamdaki bir kadro kararlarını ve bu kararların sonuçlarını yazıya dökerek kitabın ana fikrini somutlaştırıyor.
Birincisi muharririn üniversite senelerında çalıştığı bir otele gelen teknoloji dalındaki başarılı bir yönetici. Ne var ki kendisinin parayla olan alakasını “güvensizlik ile çocuksu bir aptallığın karışımı” olarak nitelendiriliyor. 1000 dolarlık altın sikkeler ile deniz üzerinde taş sektirmece oynayan; otele verdiği 500 dolarlık hasarın karşılığı olarak 5000 dolar veren ve otel yöneticisine “gözünün önünden çekilmesini” söz eden bir karaktere sahip. Gerçekten bu davranışları ile parasını kaybetmesi pek uzun sürmüyor.
İkincisi Ronald James Read isimli hayırsever, yatırımcı, hademe ve akaryakıt istasyonu nazaranvlisi. Unvanlar birinci bakışta şaşırtan gelebilir, fakat kıssanın tamamını dinleyince mana kazanıyor. Ailesindeki birinci lise mezunu, okula her gün otostop ile gidip gelen, 25 yıl boyunca akaryakıt istasyonunda otomobilleri silen, daha sonrasında 17 yıl boyunca JCPenny’de yerleri süpürerek hayatını geçiren; sade bir yaşama sahip olan biri. 92 yaşında vefat etmesinin akabinde 6 milyon dolarını yaşadığı muhitin hastanesine ve kütüphanesine bağışladığı, toplamda 8 milyon doların üzerinde olan servetiyle ünleniyor. hayatının her devrinde kazandıklarını biriktiren ve blue chip şirketlerin (yüksek süreç hacmine sahip, karını her yıl sistemli olarak yatırımcı ile paylaşan şirketler) paylarına yatırım yapıp yıllar boyunca bahsi geçen paranın birikmesini bekleyecek kadar sabırlı olan birinin kıssası.
Üçüncüsü ise Richard Fuscone, Harvard mezunu, işletme yüksek lisansına sahip, Merrill Lynch’te üst seviye yönetici. Fuscone, finans alanındaki başarılı mesleğini 40 yaşından daha sonra hayırseverliğe yönelmek için emekliye ayrılarak sonlandırıyor. Ne var ki onun sonu da ismi geçmeyen teknoloji kesimi yöneticisinden farklı değil. 2000li senelerda saraydan hallice konutunu genişletmek için borçlanıyor, burada aylık bakım masrafları 9000 doların üzerinde olan bir yapının tadilatından bahsediyoruz. 2008 finansal krizinin akabinde yüksek ölçüdeki borcu ve varlıklarının likit olmaması sebebiyle iflas ediyor.
Müellif bu tip farklı öykülerin gerçek hayatta yaşanabiliyor olmasını açıklamak için iki farklı bakış sunuyor. Birincisi finansal sonuçların zeka ve gayretten bağımsız olarak, talih faktöründen kaynaklandığı kanısına varmak. İkincisi finansal muvaffakiyetin desteğinin o kadar da anlaşılmaz bir bilim olmaması. Bu bilimde ne bildiğinize kıyasla nasıl davrandığınız, yani beşere mahsus şahsi marifetler ve nitelikler, muvaffakiyete ulaşmada daha değerli. Muharrir bu bireye has nitelikleri “paranın psikolojisi” olarak isimlendiriyor ve ekliyor: Finans insanların davranışları ile yönetilir, üstelik bir kişinin davranışı başkasına mantıklı gelirken; diğer bir şahsa çılgınca gelebilir.
Paraya bu çerçeveden baktığımızda faiz oranları üzere matematik temelli açıklamalardan epeyce; hırs, açgözlülük, güvensizlik ve optimistlik üzere insani güdülerin daha belirleyici olduğu kanısına varırsınız. Artık Morgan Housel’in 20 farklı başlıkta anlattığı “Paranın Psikolojisi” için ayrıntılara inelim.
Öncelikle birbirimizden farklı olduğumuzu, “biricikliğimizi” anlamamız gerekiyor. Hepimiz geçmişte birbirimizden farklı şeyler deneyimledik. Farklı coğrafyalarda, farklı ebeveynler tarafınca yetiştirildik. Farklı ekonomik sıkıntıların çeşitli sonuçları ile yüzleştik ve kimimiz yeteri kadar şanslı değildi, kimimiz de fırsatları düzgün değerlendiremedi. Bunlar üzere bir kadro durumların kolektif yapıda birikmesi ile birlikte, hepimiz dünyanın ve paranın işleyişi konusunda birbirinden farklı görüşler edindik. İşte bu sebepten dolayı bireylerin verdikleri farklı finansal kararları “çılgınca” nitelendirmek hakikat olmayacaktır. Bakış açılarının öznelliğinden, yani şahsa mahsus olmasından, birine çılgınca görünen başkasına mantıklı gelebilir. İki farklı sosyoekonomik şartta yetişen çocukların risk ve mükafata dair oluşan fikir sistemleri birbirleri ile örtüşmeyecektir.
Teoride insanların nakdî varlıklarını değerlendirmeleri için, kendi hedeflerine uygun lakin alışılmış ki mevcut yatırım seçeneklerini kullanmaları gerekir. Lakin Ulrike Malmendier ve Stefan Nagel’in Amerikan vatandaşlarının paralarını nasıl kullandıkları ile ilgili yaptıkları çalışmaların bulgularını özetleyen yazılarında; “bulgularımız, kişisel yatırımcıların risk alma isteğinin şahsi kıssalarına bağlı olduğuna işaret ediyor.”
Bu bağlamda düşündüğümüzde finansal kararların rasyonel temellendirmelere dayanmadığını; yani zeka, eğitim ve gelişmişlik seviyesi üzere bireyin bilişsel süreçlerini direkt etkileyen kıstaslardan bağımsız olduğunu anlarız. Karar almamızdaki değerli etkenler, nerede ve hangi vakit diliminde yaşadığımız ile ilgilidir. Muharririn anlatılanları somutlaştırmak için verdiği güzel bir örnek var.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya ve Japonya’nın yüzleştiği ekonomik şartlar bir çok zorlayıcıydı. Lokal pay senetleri piyasaları tepetaklak olmuş, Alman çiftçilerin vatandaşları için günde 1000 kalorilik besin üretebildiği zahmetli bir periyot yaşanıyordu. Buna kıyasla birebir periyotta ABD son 20 yılın en kuvvetli iktisadına sahipti. Pay senedi piyasası 1941 – 1945 yılları içinde iki mislinden çok yükselmişti. Bu iki farklı coğrafyada büyüyen insanların enflasyon, işsizlik, pay senetleri yani genel manada “para” konusunda birebir biçimde düşünerek benzeri kanılara varması beklenemez.
Bir öbür örnek piyango biletleridir. ABD’de alt gelir seviyesinde bulunan haneler, piyango biletlerine yılda ortalama 412 dolar harcıyor ve bu sayı yüksek gelir kümesinde bulunan hanelerin dört katı. Bu “çılgınca” görünen denklemin ortasından çıkmak için şu biçimde bir mantık yürütülebilir. Bahsi geçen alt gelir sınıfı, kendilerini entellektüel düzeyde gereğince geliştirmediklerden dolayı, piyangoyu kazanma ihtimallerinin düşük olduğunun muhakemesini yapamıyorlar. Lakin muharrire göre asıl sebep, piyango biletinin alt gelir kümesinin sahip olduğu hayallerin gerçekleşebileceğini ummalarına imkan veriyor olmasıdır, diyor müellif.
Morgan Housel çabucak sonrasında talih ve risk kavramlarını ele alıyor. Bu kavramları tanımlarken, yaşadıklarımızın kişisel eforlardan ve hayata geçirdiğimiz aksiyonlarımızdan bağımsız olarak şekillenebileceğini ortaya koyan iki kardeştir diyor. Nobel Ödülü’ne layık görülen ekonomist Robert Shiller de talihin kıymetine dikkat çekenlerden biri. “Yatırım konusunda bizim bilemeyeceğimiz neyi bilmek istiyorsunuz?” sorusuna “başarılı sonuçlarda bahtın tam olarak nasıl bir rol oynadığını” yanıtını veriyor. Bu sorunun cevabını vermek hala güç, lakin bireylere ya da spesifik olaylara odaklanmaktansa, daha yaygın kalıpları referans alarak finansal kararlarımızı vermenin riski azaltacağı çıkarımında bulunabiliriz. Baht faktörü ise üzerinde ne kadar konuşsak da anlaşılması imkansız bir husus, bahtınızın arkadaşı olmasını dilenekten diğer bir deva yok. Tabi daima pozisyonunuzu ve ısrarınızı koruma ederseniz, elbette birgün talih kapınızı çalacaktır. Kâfi ki siz kulak verin.
Ne kadar şanslı olursak olalım, yeterliliğin tarifini hakikat yapmamız gerekiyor. Yoksa isteklere, açgözlülüğe yenik düşerek; rasyonellikten uzak, hırsların temelini oluşturduğu yanlış kararları verebiliriz. Tahminen bu kararların bir kaçından yarar bile elde edilmesi muhtemeldir, lakin kâfi diyemediğimiz, bir amaç noktası koyamadığımız taktirde muvaffakiyete ulaşmamız imkansızdır. Unutmayın kitap, finansal tablolardan değil, paranın psikolojisinden bahsediyor. Kâfi diyebileceğimiz noktayı hakikat tanımlayabilirsek, pişmanlık doğurabilecek sonuçlardan kaçınabiliriz diyor muharrir ve ekliyor:“Kazanç potansiyeli ne olursa olsun, asla riske değmeyecek şeyler vardır.” Örneğin prestiji satın alamazsınız, özgürlüğünüzün fiyatı yoktur, aile ve dostlarınızın yüzündeki tabirleri ve size olan müspet hislerini metriklere dökmek olanaksızdır, memnunluk para ile satın alınabilecek bir his değildir. Yani yatırımın ve paranın finansal mercek altında incelendiğinde çarçabuk gözden kaçabilecek toplumsal bir istikameti mevcuttur.
Bu noktada anlaşılması gereken, şahane sonuçlar elde etmek için mutlak bir güce sahip olmamız gerekmediğidir. Ufak ayrıntılarda yaptığımız düzenlemeleri daima kılarak muazzam tesire sahip sonuçlar yaratabilmek mümkündür. Kitapta verilen örnek çok açık: Dünyanın buzul çağını yaşamasının temel niçini, kışların soğuk geçmesinden çok, yazların olması gerekenden daha serin geçmesidir. Bu durumun bileşik tesiri olarak tanımlanır. Sırrı direnmek ve vakit idaresindedir. Bunu özümleyip karar sistemlerimizi bu tarafta şekillendirmek o kadar da kolay değildir. Bileşik tesirin gücünü kavramak zordur, alışagelmişin haricinde düşünmek; kendi vaktinin ötesini nazaranbilmek gerekir. Çağımızdaki alt/üst etme davranışının bu kadar tanınan bulunmasına şaşmamak gerek. Morgan Housel:“İyi yatırım, sebatla sürdüreceğiniz ve epeyce uzun bir süre boyunca yenidenlanılabilecek çok âlâ getiriler elde etme sıkıntısıdır. Bileşik gücün tesiri bu biçimde coşar.”
Müellif bir daha sonraki kısımda “Varlıklı olmak mı? Varlıklı kalmak mı?” diye soruyor. Para kazanmak zordur. Lakin parayı saklamak, arttırmak, riskleri yanlışsız tahlil ederek uygun doğrultuda yönlendirmek; parayı kazanmaktan daha farklı marifetlere sahip olmayı gerektirir. Çünkü planlar finansal konjonktüre bakılırsa şekillendirilmek zorundadır. Bu bağlamda etraflıca düşünmeye, riskleri tespit etmeye, andan kopmadan gelecek hakkında hakikat tespitlerde bulunabilmeye gereksinim duyarız. Kitapta varlıklı kalmanın “tek” yolu bir ölçü tutumluluk ile bir ölçü paranoyanın bileşiminden oluşan kıvamında bir karışım olarak tanımlanmış. Bence “tek” üzere kesin sözler sakıncalıdır, paranoyanın ise formüldeki bileşenleri karşılayan bir tabir olduğundan emin değilim. Kuşkuculuk (septisizm) kulağıma daha yanlışsız geliyor.
“Zamanın yarısında yanılsanız bile servet oluşturabilirsiniz” diyor muharrir. Karar verme genelinde düşündüğümüzde %50 pek de güzel bir kusur hissesi olarak görünmüyor. Zira verilen yanlış kararlar, muharririn da kıymetinin altını çizdiği bileşik güç tesiriyle bir felakete dönüşebilir. Bu noktada şuna dikkat etmeliyiz; yanılgılar, başarısızlıklar sürecin bir modülüdür, kıymetli olan bunlara takılıp kalmadan hayat deneyimimizin bir kesimi olarak nazaranbilmektir. Bunun için olgunluk ve hamasetin bir çeşit karışımı olan bir formüle muhtaçlığımız var. Peter Lynch yanlışsız bir noktaya parmak basmış:“Bir işte harikaysanız, 10 seferinin 6sında haklı çıkarsınız.” George Soros ise bu bahiste şu biçimde diyor:“Önemli olan haklı yahut haksız olmanız değil; haklı olduğunuzda ne kadar para kazandığınız ve haksız olduğunuzda ne kadar kaybettiğinizdir.” İşte bu yüzden parayı incelediğimiz bu metinde, servet oluşturmak özelinde düşündüğümüzde, kimi bazılarda %50 kriteri kabul edilebilir.
“Zenginliğin en yüksek hali, her sabah uyanıp bugün ne istersem yapabilirim” diyebilmektir, diyor müellif. Bu ifadeyi kullandığı kısmın ismi “özgürlük”. Fikirlerini Michigan Üniversitesi psikoloğu Angus Campbell’in araştırmaları kararı elde ettiği bulgular üzerinden temellendiriyor. Bulguları mutluluğun temelini kişinin ömrünün denetimini elinde tuttuğu tarafında kuvvetli bir duyguya sahip olması olarak tanımlıyor. Bu memnunluk sorununun bir para kitabında tartışılıyor olması çok olağandır. Zira para ile özgür olmak, memnunluğu tek başına sağlamaz; lakin mutluluğun önünü açar. Muharrir daha sonraki kısımlarda sahip olduğumuz bu özgürlüğü kaybetmenin en süratli yolunun insanlara ne kadar hayli paranız olduğunu göstermek için para harcamak olarak tanımlıyor. Bu noktada zenginlik ve varlığın içindeki farkı açıklamak yanlışsız olacaktır. Zenginlik gelir sahibi olmakla ilgilidir. Varlık ise bu gelirin harcanmadan koruma edilebilen halidir. Burası değerli zira çağdaş kapitalizmin dinamikleri bizleri yanıltabilir. Saray yavrusu konutlar, son model otomobiller, havalı toplumsal medya paylaşımları için yapılan harcamalar, bunların hepsi sahip olduğumuz varlığı zenginlik olarak dışa vurma “ihtiyacı” hissetmemizden, özetlemek gerekirse gösterişten kaynaklanır. Bu tehlikeli dışa vurum gereksinimi, özgürlüğümüzü, ötürüsı ile mutluluğumuzu sürdürülebilir kılacak “birikimin” karşısında duran en büyük pürüzdür. Çünkü kitapta tasarruf etmek servet oluşturmanın ve sürdürmenin ön şartı olarak tanımlanmıştır. Meşhur kelam: Para konuşur, zenginlik fısıldar.
İlerleyen kısımlarda Morgan Housel “daha öncesinde hiç olmamış şeyler, her vakit olur” sözünü kullanıyor. Zira ekonomik sistem değişim üzerine kurulmuştur. Her planın en kıymetli kısmı, tanınan tabirle “B Planının”, şimdiki planın aleyhimizde sonuçlar doğurması durumunda bizi süreç içerisinde ayakta tutacak güç ve kaynak sağlayan bir alternatif planın olmasıdır, buna esneklik diyoruz. Değişkenlerin yaptığımız A ve B planları dahilinde kıymetlendirilmesi ve bütünsel bir yaklaşımla oluşturulan strateji haritasında ayrıntılandırılması gerekir. Bu temel istatistikte yanılgı hissesi ile alakalıdır. Gereğince uzun mühlet oyunda kalabilirseniz, bahtınızın yani koşulların lehinize döndüğü vakit gelebilecektir. Örneğin Microsoft’un kurucusu Bill Gates, vaktinde güzel bir tabir ile bu mevzuyu özetlemiş: “Herhangi bir ödeme alamamamız durumunda bile çalışanların bir yıllık maaş bordrosunu ödemeye yetecek kadar paranın bankada olmasını istiyordum.”
Morgan Housel cömert tavsiyelerine devam ediyor: “Sizden farklı bir oyun oynamakta olan insanlardan finansal tavsiyeler almaktan sakının.” Buna katılıyorum, zira yazımın başında altını çizdiğim üzere hepimiz biriciğiz. Hepimizin niyet sistemini oluşturan farklı geçmiş yaşantılarımız ve bunun sonucunda farklı anlayış, davranış kalıplarımız mevcut. İş oyunu tabiri kitapta çoğunlukla kullanılıyor. Ben bu ifadeyi beğeniyorum, zira her oyunda olduğu üzere işte de üstlenilen roller ve kurallar mevcuttur. Oyunu anladığımız kadar rollerimizi de yeterli oynamamız gerekiyor. Futbolda kaleci topu eliyle tutabilirken, orta saha oyuncusu olan siz bunu yaparsanız, cezalandırılırsınız. Müellif:“Para konusunda son derece kıymetli birkaç şeyden biri, kendi vakit ufkunuzu bilmek ve sizden farklı oyunlar oynamakta olan insanların aksiyon ve davranışlarından etkilenip ikna olmamaktır.” özetlemek gerekirsesı size söylenilen her şeye inanmayınız, diyor. Karamsar olmaya yatkınız, zira kayıplar hasılatlardan daha büyük görünür. Her vakit olumlu ve olumlu olunuz, nasılsa “B” planınız var. Son dakikaya kadar hiç bir şey için geç kalınmamıştır. Vazgeçmeyiniz.
Morgan Housel’in kitabın sonundaki tavsiyelerini şöyle özetleyebilirim:
Alçak gönüllülüğü, merhameti ve affediciliği kendinize prensip edinin. Gösteriş sevdasına kapılmayın. Geceleri güzel uyumak istiyorsanız paranızın hesabını bilin, tasarruf yapmayı kendinize prensip edinin. Vakit ufkunuzu genişletin. Yolunda gitmeyen durumlarda karamsarlığa kapılmayın. Para ve sahip olduğunuz vaktin içindeki kıyası uygun yapın. Başarıyı elde etmek için fedakarlık yapmanız gerekir, bunları yapmaya hazır olun. Kusur hissesini göz gerisi etmeyin, finansal risk ve alabileceğiniz uç kararlar içindeki dengeyi düzgün sağlayın. Farklı görüşlere hürmet göstermeyi unsur edinin; lakin bir elin beş parmağı tıpkı değilken oburlarının kanılarına ve isteklerine kapılarak karar vermekten kaçının.
Morgan Housel’in yazdığı “Paranın Psikolojisi Servet, Açgözlülük ve Memnunluk Üzerine Sonsuza Dek Değişmeyecek Dersler” değerli bir kitap, örnekler açıklayıcı ve yönlendirici, tavsiyelerin özümsenmesi pek kolay değil; kesinlikle düşünerek okunmalı.
Okumaya devam et...
İşte o yazı:
Murat Ülker Paranın Psikolojisi: servet, açgözlülük ve memnunluk üzerine yazdı
KAYIP MI KIYMETLİ YOKSA KAR MI?
“Ekonomist psikolojiyi görmezden gelme eğiliminde olabilir, lakin insan tabiatını görmezden gelmesi onun için büsbütün imkansızdır. Ekonomist, insan anlayışını psikologdan ödünç alırsa, yapan çalışmasının salt ekonomik karakteristiğe sahip olma bahtı olabilir…” diyordu 1918 yılında Profesör John Maurice Clark.
Hatırlarsanız, Özal’ın mimarı olduğu ve “24 Ocak Kararları” olarak nitelendirilen önlemler, ekonomik siyasetin ağır hükümet düzenleme ve denetiminden fazla daha aktif piyasa güçlerine, dış rekabete ve dış yatırımlara yük verecek biçimde bir daha düzenlenmesine dayanıyordu. Ülke iktisadının kendine yeterlilik düzebir daha erişmesi için muhafaza duvarlarının ardında mahallî sanayilerin süratle gelişmesini önnazarann geçmiş ekonomik siyasetlerden kesin bir dönüş yaşandı. Bu ANAP’ın aldığı %35 oyla tek başına iktidar olmasının yanında halkın tümünün beklentilerinin bu istikamette olması ve senelerca yeterli bir teknokrat ve özel dal yöneticisi olan Turgut Özal’ın halkın tümünün ve iç ve dış yatırımcıların itimadını kazanması ile mümkün oldu. İktisat siyasetlerinin başarısı lakin halkın tümünün itimadı kazanılarak olabilir. Keza ANAP meselade de hamasi vaatlerle (orta direk) iktidar olanlar, tencerenin tabanı görününce yerlerinden olmuştur.
Artık size kısa müddet evvel yayınlanan Morgan Housel’in Paranın Psikolojisi kitabını aktararak birtakım görüşlerimi paylaşacağım, günümüzle ilişkisini kurmaya ve finansal tercihlerin altında yatan sebeplere ışık tutmaya bir nebze de olsa yardımcı olacağıma inanıyorum.
2017 yılında Nobel İktisat Mükafatı Richard Thaler’a layık görülmüştü. Thaler 2002 Nobel İktisat Mükafatı sahibi Daniel Kahneman ve Amos Tversky ile bir arada, davranışsal iktisadın gelişmeninde değerli rol oynadı. (1) (2)
Kendisi davranışsal iktisat ve davranışsal finans ile psikoloji içindeki derin bağları keşfetmek ve bunun sonucunda para konusunda karar verirken zihnimizin gerisinde işleyen düzeneklerin hangi sebeplere dayanarak bir ekip kararları verdiği üzerine mesai harcıyor.
Richard Thaler, 2018 yılında Chicago Üniversitesi’nin özel bir programı olan Ryerson Konferansı’nın kürsüsünde davranışsal iktisadın tarifini yaparken, 1918 yılında Profesör John Maurice Clark’ın şu alıntısına yer vermişti:
“Ekonomist psikolojiyi görmezden gelme eğiliminde olabilir, lakin insan tabiatını görmezden gelmesi onun için büsbütün imkansızdır. Ekonomist, insan anlayışını psikologdan ödünç alırsa, yapan çalışmasının salt ekonomik karakteristiğe sahip olma talihi olabilir…”
Amos Tversky ve Daniel Kahneman ise 1979 yılında yayınladıkları “Beklenti Teorisi: Risk Altındaki Kararların Analizi” (Prospect Theory: An Analysis Of Decision Under Risk) isimli makalelerinde fazlaca değerli bulgulara ulaştılar. Ana fikir: Beşerler karar verirken en son sonuçlardan çok, mümkün kayıp ve hasılatların ihtimallerini daha epeyce dikkate alma eğilimi gösterirler. Bu ihtimalleri değerlendirirken kayıplar terazinin kefesinde daha ağır basar…
Morgan Housel tarafınca yazılan Paranın Psikolojisi (3) kitabınının özetini ve birtakım görüşlerimi paylaşacağım. Bu ortada son devirde para üzerine çıkan kitaplar fazlalaştı. örneğin Lana Swartz tarafınca yazılan Para İhtilali: Ödemenin Toplumsal Medya hali isimli kitapta Swartz paranın artık yalnızca bir kayda indirgendiğini, yeni kimlik ve güç biçimleri ortaya getirdiğini ortaya koyuyor.(4) Benjamin J. Cohen Paranın Gücü: Mali Rekabeti Manaya isimli kitabında ise nakdî rekabeti dünya ekonomisin odağına yerleştiriyor ve ABD dolarının niçin hala kuvvetli olduğunun uzun bir tahlilini yapıyor.(5) Sanırım para konusuna bu kadar ilginin artmasının sebebi dijital para piyasasının geldiği durum.
“Bu kitabın ana fikri, paranızı uygun kullanmanızın ne kadar zeki olduğunuzla pek ilgili olmadığı; buna karşılık nasıl davrandığınızla ilgili olduğu önermesine dayanıyor.”
Muharrir giriş kısmında üç farklı insanın yaşantılarını, dünyaya bakış açılarını ve nakdî bağlamdaki bir kadro kararlarını ve bu kararların sonuçlarını yazıya dökerek kitabın ana fikrini somutlaştırıyor.
Birincisi muharririn üniversite senelerında çalıştığı bir otele gelen teknoloji dalındaki başarılı bir yönetici. Ne var ki kendisinin parayla olan alakasını “güvensizlik ile çocuksu bir aptallığın karışımı” olarak nitelendiriliyor. 1000 dolarlık altın sikkeler ile deniz üzerinde taş sektirmece oynayan; otele verdiği 500 dolarlık hasarın karşılığı olarak 5000 dolar veren ve otel yöneticisine “gözünün önünden çekilmesini” söz eden bir karaktere sahip. Gerçekten bu davranışları ile parasını kaybetmesi pek uzun sürmüyor.
İkincisi Ronald James Read isimli hayırsever, yatırımcı, hademe ve akaryakıt istasyonu nazaranvlisi. Unvanlar birinci bakışta şaşırtan gelebilir, fakat kıssanın tamamını dinleyince mana kazanıyor. Ailesindeki birinci lise mezunu, okula her gün otostop ile gidip gelen, 25 yıl boyunca akaryakıt istasyonunda otomobilleri silen, daha sonrasında 17 yıl boyunca JCPenny’de yerleri süpürerek hayatını geçiren; sade bir yaşama sahip olan biri. 92 yaşında vefat etmesinin akabinde 6 milyon dolarını yaşadığı muhitin hastanesine ve kütüphanesine bağışladığı, toplamda 8 milyon doların üzerinde olan servetiyle ünleniyor. hayatının her devrinde kazandıklarını biriktiren ve blue chip şirketlerin (yüksek süreç hacmine sahip, karını her yıl sistemli olarak yatırımcı ile paylaşan şirketler) paylarına yatırım yapıp yıllar boyunca bahsi geçen paranın birikmesini bekleyecek kadar sabırlı olan birinin kıssası.
Üçüncüsü ise Richard Fuscone, Harvard mezunu, işletme yüksek lisansına sahip, Merrill Lynch’te üst seviye yönetici. Fuscone, finans alanındaki başarılı mesleğini 40 yaşından daha sonra hayırseverliğe yönelmek için emekliye ayrılarak sonlandırıyor. Ne var ki onun sonu da ismi geçmeyen teknoloji kesimi yöneticisinden farklı değil. 2000li senelerda saraydan hallice konutunu genişletmek için borçlanıyor, burada aylık bakım masrafları 9000 doların üzerinde olan bir yapının tadilatından bahsediyoruz. 2008 finansal krizinin akabinde yüksek ölçüdeki borcu ve varlıklarının likit olmaması sebebiyle iflas ediyor.
Müellif bu tip farklı öykülerin gerçek hayatta yaşanabiliyor olmasını açıklamak için iki farklı bakış sunuyor. Birincisi finansal sonuçların zeka ve gayretten bağımsız olarak, talih faktöründen kaynaklandığı kanısına varmak. İkincisi finansal muvaffakiyetin desteğinin o kadar da anlaşılmaz bir bilim olmaması. Bu bilimde ne bildiğinize kıyasla nasıl davrandığınız, yani beşere mahsus şahsi marifetler ve nitelikler, muvaffakiyete ulaşmada daha değerli. Muharrir bu bireye has nitelikleri “paranın psikolojisi” olarak isimlendiriyor ve ekliyor: Finans insanların davranışları ile yönetilir, üstelik bir kişinin davranışı başkasına mantıklı gelirken; diğer bir şahsa çılgınca gelebilir.
Paraya bu çerçeveden baktığımızda faiz oranları üzere matematik temelli açıklamalardan epeyce; hırs, açgözlülük, güvensizlik ve optimistlik üzere insani güdülerin daha belirleyici olduğu kanısına varırsınız. Artık Morgan Housel’in 20 farklı başlıkta anlattığı “Paranın Psikolojisi” için ayrıntılara inelim.
Öncelikle birbirimizden farklı olduğumuzu, “biricikliğimizi” anlamamız gerekiyor. Hepimiz geçmişte birbirimizden farklı şeyler deneyimledik. Farklı coğrafyalarda, farklı ebeveynler tarafınca yetiştirildik. Farklı ekonomik sıkıntıların çeşitli sonuçları ile yüzleştik ve kimimiz yeteri kadar şanslı değildi, kimimiz de fırsatları düzgün değerlendiremedi. Bunlar üzere bir kadro durumların kolektif yapıda birikmesi ile birlikte, hepimiz dünyanın ve paranın işleyişi konusunda birbirinden farklı görüşler edindik. İşte bu sebepten dolayı bireylerin verdikleri farklı finansal kararları “çılgınca” nitelendirmek hakikat olmayacaktır. Bakış açılarının öznelliğinden, yani şahsa mahsus olmasından, birine çılgınca görünen başkasına mantıklı gelebilir. İki farklı sosyoekonomik şartta yetişen çocukların risk ve mükafata dair oluşan fikir sistemleri birbirleri ile örtüşmeyecektir.
Teoride insanların nakdî varlıklarını değerlendirmeleri için, kendi hedeflerine uygun lakin alışılmış ki mevcut yatırım seçeneklerini kullanmaları gerekir. Lakin Ulrike Malmendier ve Stefan Nagel’in Amerikan vatandaşlarının paralarını nasıl kullandıkları ile ilgili yaptıkları çalışmaların bulgularını özetleyen yazılarında; “bulgularımız, kişisel yatırımcıların risk alma isteğinin şahsi kıssalarına bağlı olduğuna işaret ediyor.”
Bu bağlamda düşündüğümüzde finansal kararların rasyonel temellendirmelere dayanmadığını; yani zeka, eğitim ve gelişmişlik seviyesi üzere bireyin bilişsel süreçlerini direkt etkileyen kıstaslardan bağımsız olduğunu anlarız. Karar almamızdaki değerli etkenler, nerede ve hangi vakit diliminde yaşadığımız ile ilgilidir. Muharririn anlatılanları somutlaştırmak için verdiği güzel bir örnek var.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya ve Japonya’nın yüzleştiği ekonomik şartlar bir çok zorlayıcıydı. Lokal pay senetleri piyasaları tepetaklak olmuş, Alman çiftçilerin vatandaşları için günde 1000 kalorilik besin üretebildiği zahmetli bir periyot yaşanıyordu. Buna kıyasla birebir periyotta ABD son 20 yılın en kuvvetli iktisadına sahipti. Pay senedi piyasası 1941 – 1945 yılları içinde iki mislinden çok yükselmişti. Bu iki farklı coğrafyada büyüyen insanların enflasyon, işsizlik, pay senetleri yani genel manada “para” konusunda birebir biçimde düşünerek benzeri kanılara varması beklenemez.
Bir öbür örnek piyango biletleridir. ABD’de alt gelir seviyesinde bulunan haneler, piyango biletlerine yılda ortalama 412 dolar harcıyor ve bu sayı yüksek gelir kümesinde bulunan hanelerin dört katı. Bu “çılgınca” görünen denklemin ortasından çıkmak için şu biçimde bir mantık yürütülebilir. Bahsi geçen alt gelir sınıfı, kendilerini entellektüel düzeyde gereğince geliştirmediklerden dolayı, piyangoyu kazanma ihtimallerinin düşük olduğunun muhakemesini yapamıyorlar. Lakin muharrire göre asıl sebep, piyango biletinin alt gelir kümesinin sahip olduğu hayallerin gerçekleşebileceğini ummalarına imkan veriyor olmasıdır, diyor müellif.
Morgan Housel çabucak sonrasında talih ve risk kavramlarını ele alıyor. Bu kavramları tanımlarken, yaşadıklarımızın kişisel eforlardan ve hayata geçirdiğimiz aksiyonlarımızdan bağımsız olarak şekillenebileceğini ortaya koyan iki kardeştir diyor. Nobel Ödülü’ne layık görülen ekonomist Robert Shiller de talihin kıymetine dikkat çekenlerden biri. “Yatırım konusunda bizim bilemeyeceğimiz neyi bilmek istiyorsunuz?” sorusuna “başarılı sonuçlarda bahtın tam olarak nasıl bir rol oynadığını” yanıtını veriyor. Bu sorunun cevabını vermek hala güç, lakin bireylere ya da spesifik olaylara odaklanmaktansa, daha yaygın kalıpları referans alarak finansal kararlarımızı vermenin riski azaltacağı çıkarımında bulunabiliriz. Baht faktörü ise üzerinde ne kadar konuşsak da anlaşılması imkansız bir husus, bahtınızın arkadaşı olmasını dilenekten diğer bir deva yok. Tabi daima pozisyonunuzu ve ısrarınızı koruma ederseniz, elbette birgün talih kapınızı çalacaktır. Kâfi ki siz kulak verin.
Ne kadar şanslı olursak olalım, yeterliliğin tarifini hakikat yapmamız gerekiyor. Yoksa isteklere, açgözlülüğe yenik düşerek; rasyonellikten uzak, hırsların temelini oluşturduğu yanlış kararları verebiliriz. Tahminen bu kararların bir kaçından yarar bile elde edilmesi muhtemeldir, lakin kâfi diyemediğimiz, bir amaç noktası koyamadığımız taktirde muvaffakiyete ulaşmamız imkansızdır. Unutmayın kitap, finansal tablolardan değil, paranın psikolojisinden bahsediyor. Kâfi diyebileceğimiz noktayı hakikat tanımlayabilirsek, pişmanlık doğurabilecek sonuçlardan kaçınabiliriz diyor muharrir ve ekliyor:“Kazanç potansiyeli ne olursa olsun, asla riske değmeyecek şeyler vardır.” Örneğin prestiji satın alamazsınız, özgürlüğünüzün fiyatı yoktur, aile ve dostlarınızın yüzündeki tabirleri ve size olan müspet hislerini metriklere dökmek olanaksızdır, memnunluk para ile satın alınabilecek bir his değildir. Yani yatırımın ve paranın finansal mercek altında incelendiğinde çarçabuk gözden kaçabilecek toplumsal bir istikameti mevcuttur.
Bu noktada anlaşılması gereken, şahane sonuçlar elde etmek için mutlak bir güce sahip olmamız gerekmediğidir. Ufak ayrıntılarda yaptığımız düzenlemeleri daima kılarak muazzam tesire sahip sonuçlar yaratabilmek mümkündür. Kitapta verilen örnek çok açık: Dünyanın buzul çağını yaşamasının temel niçini, kışların soğuk geçmesinden çok, yazların olması gerekenden daha serin geçmesidir. Bu durumun bileşik tesiri olarak tanımlanır. Sırrı direnmek ve vakit idaresindedir. Bunu özümleyip karar sistemlerimizi bu tarafta şekillendirmek o kadar da kolay değildir. Bileşik tesirin gücünü kavramak zordur, alışagelmişin haricinde düşünmek; kendi vaktinin ötesini nazaranbilmek gerekir. Çağımızdaki alt/üst etme davranışının bu kadar tanınan bulunmasına şaşmamak gerek. Morgan Housel:“İyi yatırım, sebatla sürdüreceğiniz ve epeyce uzun bir süre boyunca yenidenlanılabilecek çok âlâ getiriler elde etme sıkıntısıdır. Bileşik gücün tesiri bu biçimde coşar.”
Müellif bir daha sonraki kısımda “Varlıklı olmak mı? Varlıklı kalmak mı?” diye soruyor. Para kazanmak zordur. Lakin parayı saklamak, arttırmak, riskleri yanlışsız tahlil ederek uygun doğrultuda yönlendirmek; parayı kazanmaktan daha farklı marifetlere sahip olmayı gerektirir. Çünkü planlar finansal konjonktüre bakılırsa şekillendirilmek zorundadır. Bu bağlamda etraflıca düşünmeye, riskleri tespit etmeye, andan kopmadan gelecek hakkında hakikat tespitlerde bulunabilmeye gereksinim duyarız. Kitapta varlıklı kalmanın “tek” yolu bir ölçü tutumluluk ile bir ölçü paranoyanın bileşiminden oluşan kıvamında bir karışım olarak tanımlanmış. Bence “tek” üzere kesin sözler sakıncalıdır, paranoyanın ise formüldeki bileşenleri karşılayan bir tabir olduğundan emin değilim. Kuşkuculuk (septisizm) kulağıma daha yanlışsız geliyor.
“Zamanın yarısında yanılsanız bile servet oluşturabilirsiniz” diyor muharrir. Karar verme genelinde düşündüğümüzde %50 pek de güzel bir kusur hissesi olarak görünmüyor. Zira verilen yanlış kararlar, muharririn da kıymetinin altını çizdiği bileşik güç tesiriyle bir felakete dönüşebilir. Bu noktada şuna dikkat etmeliyiz; yanılgılar, başarısızlıklar sürecin bir modülüdür, kıymetli olan bunlara takılıp kalmadan hayat deneyimimizin bir kesimi olarak nazaranbilmektir. Bunun için olgunluk ve hamasetin bir çeşit karışımı olan bir formüle muhtaçlığımız var. Peter Lynch yanlışsız bir noktaya parmak basmış:“Bir işte harikaysanız, 10 seferinin 6sında haklı çıkarsınız.” George Soros ise bu bahiste şu biçimde diyor:“Önemli olan haklı yahut haksız olmanız değil; haklı olduğunuzda ne kadar para kazandığınız ve haksız olduğunuzda ne kadar kaybettiğinizdir.” İşte bu yüzden parayı incelediğimiz bu metinde, servet oluşturmak özelinde düşündüğümüzde, kimi bazılarda %50 kriteri kabul edilebilir.
“Zenginliğin en yüksek hali, her sabah uyanıp bugün ne istersem yapabilirim” diyebilmektir, diyor müellif. Bu ifadeyi kullandığı kısmın ismi “özgürlük”. Fikirlerini Michigan Üniversitesi psikoloğu Angus Campbell’in araştırmaları kararı elde ettiği bulgular üzerinden temellendiriyor. Bulguları mutluluğun temelini kişinin ömrünün denetimini elinde tuttuğu tarafında kuvvetli bir duyguya sahip olması olarak tanımlıyor. Bu memnunluk sorununun bir para kitabında tartışılıyor olması çok olağandır. Zira para ile özgür olmak, memnunluğu tek başına sağlamaz; lakin mutluluğun önünü açar. Muharrir daha sonraki kısımlarda sahip olduğumuz bu özgürlüğü kaybetmenin en süratli yolunun insanlara ne kadar hayli paranız olduğunu göstermek için para harcamak olarak tanımlıyor. Bu noktada zenginlik ve varlığın içindeki farkı açıklamak yanlışsız olacaktır. Zenginlik gelir sahibi olmakla ilgilidir. Varlık ise bu gelirin harcanmadan koruma edilebilen halidir. Burası değerli zira çağdaş kapitalizmin dinamikleri bizleri yanıltabilir. Saray yavrusu konutlar, son model otomobiller, havalı toplumsal medya paylaşımları için yapılan harcamalar, bunların hepsi sahip olduğumuz varlığı zenginlik olarak dışa vurma “ihtiyacı” hissetmemizden, özetlemek gerekirse gösterişten kaynaklanır. Bu tehlikeli dışa vurum gereksinimi, özgürlüğümüzü, ötürüsı ile mutluluğumuzu sürdürülebilir kılacak “birikimin” karşısında duran en büyük pürüzdür. Çünkü kitapta tasarruf etmek servet oluşturmanın ve sürdürmenin ön şartı olarak tanımlanmıştır. Meşhur kelam: Para konuşur, zenginlik fısıldar.
İlerleyen kısımlarda Morgan Housel “daha öncesinde hiç olmamış şeyler, her vakit olur” sözünü kullanıyor. Zira ekonomik sistem değişim üzerine kurulmuştur. Her planın en kıymetli kısmı, tanınan tabirle “B Planının”, şimdiki planın aleyhimizde sonuçlar doğurması durumunda bizi süreç içerisinde ayakta tutacak güç ve kaynak sağlayan bir alternatif planın olmasıdır, buna esneklik diyoruz. Değişkenlerin yaptığımız A ve B planları dahilinde kıymetlendirilmesi ve bütünsel bir yaklaşımla oluşturulan strateji haritasında ayrıntılandırılması gerekir. Bu temel istatistikte yanılgı hissesi ile alakalıdır. Gereğince uzun mühlet oyunda kalabilirseniz, bahtınızın yani koşulların lehinize döndüğü vakit gelebilecektir. Örneğin Microsoft’un kurucusu Bill Gates, vaktinde güzel bir tabir ile bu mevzuyu özetlemiş: “Herhangi bir ödeme alamamamız durumunda bile çalışanların bir yıllık maaş bordrosunu ödemeye yetecek kadar paranın bankada olmasını istiyordum.”
Morgan Housel cömert tavsiyelerine devam ediyor: “Sizden farklı bir oyun oynamakta olan insanlardan finansal tavsiyeler almaktan sakının.” Buna katılıyorum, zira yazımın başında altını çizdiğim üzere hepimiz biriciğiz. Hepimizin niyet sistemini oluşturan farklı geçmiş yaşantılarımız ve bunun sonucunda farklı anlayış, davranış kalıplarımız mevcut. İş oyunu tabiri kitapta çoğunlukla kullanılıyor. Ben bu ifadeyi beğeniyorum, zira her oyunda olduğu üzere işte de üstlenilen roller ve kurallar mevcuttur. Oyunu anladığımız kadar rollerimizi de yeterli oynamamız gerekiyor. Futbolda kaleci topu eliyle tutabilirken, orta saha oyuncusu olan siz bunu yaparsanız, cezalandırılırsınız. Müellif:“Para konusunda son derece kıymetli birkaç şeyden biri, kendi vakit ufkunuzu bilmek ve sizden farklı oyunlar oynamakta olan insanların aksiyon ve davranışlarından etkilenip ikna olmamaktır.” özetlemek gerekirsesı size söylenilen her şeye inanmayınız, diyor. Karamsar olmaya yatkınız, zira kayıplar hasılatlardan daha büyük görünür. Her vakit olumlu ve olumlu olunuz, nasılsa “B” planınız var. Son dakikaya kadar hiç bir şey için geç kalınmamıştır. Vazgeçmeyiniz.
Morgan Housel’in kitabın sonundaki tavsiyelerini şöyle özetleyebilirim:
Alçak gönüllülüğü, merhameti ve affediciliği kendinize prensip edinin. Gösteriş sevdasına kapılmayın. Geceleri güzel uyumak istiyorsanız paranızın hesabını bilin, tasarruf yapmayı kendinize prensip edinin. Vakit ufkunuzu genişletin. Yolunda gitmeyen durumlarda karamsarlığa kapılmayın. Para ve sahip olduğunuz vaktin içindeki kıyası uygun yapın. Başarıyı elde etmek için fedakarlık yapmanız gerekir, bunları yapmaya hazır olun. Kusur hissesini göz gerisi etmeyin, finansal risk ve alabileceğiniz uç kararlar içindeki dengeyi düzgün sağlayın. Farklı görüşlere hürmet göstermeyi unsur edinin; lakin bir elin beş parmağı tıpkı değilken oburlarının kanılarına ve isteklerine kapılarak karar vermekten kaçının.
Morgan Housel’in yazdığı “Paranın Psikolojisi Servet, Açgözlülük ve Memnunluk Üzerine Sonsuza Dek Değişmeyecek Dersler” değerli bir kitap, örnekler açıklayıcı ve yönlendirici, tavsiyelerin özümsenmesi pek kolay değil; kesinlikle düşünerek okunmalı.
Okumaya devam et...