Edirne Cezaevi’ndeki eski HDP Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş, 1+1 Express mecmuasına “Şimdiye kadar daima gazeteciler benimle söyleşi yapıyordu, bu kez ben bir söyleşi yapsam” teklifinde bulundu. Demirtaş’ın iktisatçılarla yaptığı söyleşinin birinci kısmı yayınlandı. Birinci kısımda Bengi Akbulut, Ümit Akçay ve Ali Alper Alemdar, Demirtaş’ın sorularına karşılık verdi.
Bengi Akbulut
Demirtaş’ın soruları ve karşılıklar şu biçimde:
Her ekonomik krizde fakirler daha da fakirleşirken zenginler daha da zenginleşiyor. İçinde olduğumuz krizde de iktisat göstergelerinde büyüme bulunmasına karşın mutfaklarda yangın var. Emeğiyle geçinenler datalarda gösterilen büyümeden ne kadar hisse alıyor? Günümüzdeki krizi nasıl tanımlarsınız? Bu krizden çıkış için muhalefete ne cins somut teklifler yaparsınız?
Bengi Akbulut: Bu soruyu bir daha sonraki soruyla [Ekonomik krizin kuşkusuz hem global hem bölgesel birebir vakitte mahallî niçinleri olduğu biliniyor. Bunları nasıl açıklıyorsunuz? Tek adam rejiminin krizin Türkiye’de bu kadar derin yaşanmasındaki sorumluluğu nedir?] bir arada ele alayım. İktisadın büyüyor olması insanların hayatlarının nasıl etkilediğine dair pek bir şey söylemiyor, malûm.
Ekonomik büyümenin getirilerinin toplumsal kümelerin hepsine yansıyacağı var iseyımı bilhassa ekonomik paylaşım/bir daha bölüşüm sistemlerinin zayıfladığı yahut yok edildiği neoliberal devirde daima duvara tosladı, toslamaya da devam ediyor.
Bunun ötesinde benim vurgulayacağım nokta, büyümenin yalnızca getirileri açısından değil, gdolayıleri açısından da, yani yarattığı toplumsal ve ekolojik maliyetler açısından da son derece eşitsiz olduğu. Bu maliyetler ekseriyetle nakdî göstergelere yansımadığı, ya da gecikmeyle yahut dolaylı olarak yansıdığı için çoklukla görünmez oluyor. Lakin, büyümeden hisse alamamak kadar büyümenin maliyetlerini oransız olarak yüklenmek de değerli bir boyut.
Türkiye’nin 2000’lerin başından beri izlediği büyüme siyaseti tam da bu açıdan ayrıyeten çok eşitsizdi, büyüme lokomotifi olarak hükümetin etkin bir biçimde organize ettiği ve hatta kendisinin de müdahil olduğu güç ve inşaat kesimleri, kentsel ve kırsal yerin sermaye birikimine entegre edilmesine, bu yerlerin eski kullanıcılarının yerinden edilmesine, ömür alanlarından sürülmesine, toplumsal ilgilerini kaybetmesine dayanıyordu.
Bu açıdan Türkiye’nin son yirmi yıllık büyüme rejiminin bir mülksüzleşme (ekonomik ve toplumsal) rejimi olduğunu söyleyebiliriz. Birebir esnada (tek adam rejimiyle birlikte) hayat alanlarına dair mevzuatın hem merkezileştirilmesi (ve toplumsal muhalefetin krimalleştirilmesi) tıpkı vakitte güdükleştirilmesi bu sürecin tüzel altyapısını oluşturdu.
Ekonomik krizin kapitalist iktisatların yapısal bir karakteri olduğunu düşünen bir iktisatçı olduğumu itiraf edeyim. Krizden çıkış bu açıdan yalnızca güzel yönetişim yahut piyasaların “doğru” işlemesiyle ilgili değildir. Söylenebilecek epeyce şeyin içinde vurgulamak istediğim şu var: Büyüme ve büyüme göstergeleri krizden çıkışı vermez bize. Tersine, büyüme göstergeleri kimin emeğinin (insanların, doğanın) sömürüldüğünü gizler. Krizden çıkışın anahtarı diğer bir ekonomiyi kurmaktan geçiyor.
Ümit Akçay
Ümit Akçay: Geniş toplum kesitlerinin yaşadığı aktüel krizi bir bölüşüm şoku olarak tanımlayabiliriz. 2021’in Eylül-Aralık içinde yapılan faiz indirimleri daha sonrasında enflasyonun süratle artması, geliri enflasyon kadar artmayan geniş toplum bölümleri için büyük bir izafî fakirleşmenin yaşanmasına niye oldu. Tıpkı periyotta firma kârlarında büyük artışlar gözlendi. Yani, emeğin hissesinin azaldığı ve buna simetrik olarak sermayenin hissesinin arttığı bir ekonomik pastadan bahsediyoruz. Bölüşüm şoku tam da bu. Buradan çıkış için, geniş toplum bölümlerinin alım güçlerini artıracak, bilhassa emeğin toplam pastadan aldığı hissesi artıracak gelir ve fiyat siyasetlerinin takip edilmesi gerekiyor. Fakat, genel siyaset çerçevesi değişmeden, değişebilecek bir mevzu değil maalesef.
Ali Alper Alemdar
Ali Alper Alemdar: Hükümet uzun müddettir kur üstündeki denetimini kaybetmişti. Buradan çıkışı siyaset faizini düşürüp kuru dramatik biçimde yükseltmekte buldu. Global Güney ülkelerinin yaşadığı misal ve yapısal problemlerden birine, fazlaca da ana akım olmayan bir karşılıktı bu. Hükümet faizleri artırıp iflasları ve peşinden işsizliği artırmaktansa, yüksek enflasyon ve gorece düşük işsizlikle bu periyodu atlatmayı düşündü.
Bu modele “rekabetçi kur”, “Türkiye modeli” üzere isimler verildiyse de, modelin temel hedefi emek gücünü olabildiğince ucuzlatıp yerli şirketlerin ayakta kalmasını sağlamak (KOBİ’leri burada ayrıştırmalıyız) ve yabancı sermayeyi Türkiye’ye çekmekti. Emek ucuzlayıp büyük şirketler kâr rekorları kırarken, Erdoğan rejiminin bu modeli, sınıflar ortası ekonomik uçurumu tarihte hiç olmadığı kadar büyüttü. ötürüsıyla, ortasında olduğumuz şartları bir kriz olarak değerlendiremeyiz. Tam bilakis, Erdoğan’ın rejimini muhafazası ismi altında sermaye sınıfı ile yaptığı bir ittifakın sonuçları olarak kıymetlendirebiliriz. Gerçek fiyatlardaki erime, istihdamın garantisiz ve riskli alanlara yönelmesi, personel vefatlarında artış ve finans-finans dışı büyük şirketlerin kârlarındaki rekor artışlar, Türkiye’de fiyatlı kesitin krizini, sermaye sınıfının ise lale devranını gösteren en yeterli göstergeler.
Emek ve Özgürlük İttifakı’nın tahlili, muhakkak bu krizlerin en önemli niçini olan neoliberal siyasetlere dönüş olmamalıdır. Yani, gorece yüksek faiz, mali disiplin, özelleştirmeler, istihdamın esnekliği üzere önermeler, ittifakın katiyetle karşısında durması gereken hususlardır. Tam bilakis, günümüz krizinin sınıfsal ve sömürgeci köklerine bakarak, kamunun personel sınıfı ve ezilenler için büyük yatırımlar yapması gerekir. Öncelikle söylemek gerekirse, üç gün ortasında çözülecek bir krizden bahsetmiyoruz. Vakit alsa da bu tahlilin acı reçetesi işçilere kesilmeyecektir.
‘KAMU YATIRIMLARINA MUHTAÇLIK VAR’
Somut önermelerimden birincisi, faiz ile epey oynamamak olacaktır. Sanıldığının bilakis, faizi epeyce üst çekmek, enflasyonu denetim altına almakta faal bir araç değildir. Özellikle şirketlerin ve hane halklarının borç yükünü artırıp iflasları peşinden getirebilir. ötürüsıyla, enflasyon sorununa birinci müdahale para siyasetiyle değil, maliye siyasetiyle olacaktır.
Kur temelli bu enflasyonun devam etmesindeki en değerli niçinlerden biri de monopolleşmiş piyasaların ve bu piyasalardaki şirketlerin muhteşem kârlar elde etme stratejileridir. ötürüsıyla, fiyat denetimleri (kira denetimleri de dahil olmak üzere), muhteşem kârlara getirilecek vergiler (vergilerin gayesi kamu kaynağı yaratmak değil, bilakis iktisatta bölüşümü düzenlemektir) ve en değerlisi çalışan bölümün alım gücünü yükseltmektir. bu biçimdesi bir sistem için de büyük kamu yatırımlarına muhtaçlık vardır.
Sosyal güvenlik sistemi geliştirilmeli, işsizlik sigortaları yükseltilip sendikalaşmanın önü açılmalıdır. Bunların yanısıra devletin de takviyesiyle emekçi kooperatifleri yaygınlaştırılmalıdır. Personel kooperatifleri, yapısı gereği eşitsizliği azaltan ve fiyatları yükselten kurumlardır. tıpkı vakitte, kapitalist işletmelerden toplum ve etraf hususlarında fazlaca daha hassastır. Emekten, etraftan ve eşitlikten yana bir gelişimde kıymetli katkıda bulunabilir, yoksulluğu önemli bir biçimde yok edebilir. Türkiye’nin Ortadoğu, Kafkas ve Kürt halkıyla yapacağı barış, hiç bir faiz artırımının yapamayacağı bir etkiyi yaparak yüksek kur sarmalından da kurtulmamızda kıymetli bir rol oynar.
Ekonomik krizin kuşkusuz hem global hem bölgesel birebir vakitte mahallî niçinleri olduğu biliniyor. Bunları nasıl açıklıyorsunuz? Tek adam rejiminin krizin Türkiye’de bu kadar derin yaşanmasındaki sorumluluğu nedir?
Ümit Akçay: Ekonomik kriz konusunu biraz daha açmak gerekiyor. Türkiye’de teknik olarak bir ekonomik kriz yok. Tersine, canlı ekonomik büyüme sürüyor, işsizlik artmıyor, hatta pandemi devrinden beri azalıyor. Buna rağmen yaşanan bir bölüşüm şoku, yani emeğin toplam pastadan aldığı hissenin azalması. Bu gelişmeleri daha sağlıklı değerlendirebilmek için Türkiye iktisadının orta vadeli gelişim patikasına bakmak gerekiyor. bu biçimde bakınca karşımıza iki sermaye birikim modeli/rejimi çıkıyor: 2002-2013 modeli, 2013 daha sonrası model.
İlk model, IMF programı eşliğinde ve AB’ye giriş gündemiyle desteklenen, siyasi olarak kısmi demokratikleşme adımlarının atıldığı, fakat ekonomik olarak otoriter bir emek rejiminin kurumsallaştığı bir periyotta hayata geçti. bu vakitte, dünya ekonomik konjonkçeşidinin sağladığı imkanlar ve yüksek faiz siyaseti niçiniyle yaşanan sermaye girişleri TL’nin pahasını müdafaaya yardımcı oldu ve enflasyon denetim altına alındı.
‘2013’ÜN DÖNÜM NOKTASI OLMASININ niçinİ SEYAHAT OLAYLARI DEĞİL’
Kamu bütçesinin disipline edilmesi, özelleştirmeler ve enflasyon hedeflemesi üçlemesi üzerine yükselen bu modelin olağanda bunu uygulayan iktidarın altını oyması gerekirdi. Lakin, AKP idareleri iki yoldan bu potansiyel olumsuz yansıları önleyebildi. Bir yandan, uygulamaya konan yeni refah rejimiyle toplumsal sigorta, sıhhat ve yardım sisteminin kapsamı genişletildi. Yani, sistemin toplumsal kapsayıcılığı arttı. Başka yandan da ucuz kredi imkanlarının açılması gerçek fiyatları manalı bir biçimde artmayan geniş kesitler için muhakkak bir tüketim kalıbının sürdürülebilmesini mümkün kıldı. Sonuçta, daha borçlu ve yardıma gereksinim duyan bir toplum ortaya çıktı. O devirde süren siyasi dayanağın ekonomik temelinde bunlar yatıyor.
2013 daha sonrasındaki ikinci model birincisinin krizi daha sonrasında ortaya çıktı. Yani birincisi ikinciyi doğurdu. 2013 öncesinde, TL’nin kıymetli olmasıyla ithalat patlaması yaşandı ve bunun kararında yerli tarım ve sanayi üretimi değerli oranda erozyona uğradı. Dahası, kıymetli TL cari açığın süratle artmasına ve ekonomik büyümenin giderek daha fazla sermaye girişlerine bağımlı bulunmasına niye oldu.
2013’ün bir dönüm noktası olmasının sebebi iktidar etraflarının ısrarla ileri sürdüğü üzere Seyahat Parkı protestoları değil, global ekonomik konjonktürün değişmesidir. Yani, 2013 öncesi modelin dayandığı sermaye akımlarının giderek daha istikrarsız hale gelmesi iktidar etraflarında yeni arayışların gelişmesine niye olmuştur.
2013 daha sonrası devri karakterize eden, döviz-faiz kıskacı ve iktidarın bundan sıyrılmak için uygulamaya koyduğu siyasetlerdir. 2018’de başkanlık sistemine geçilmesini, 2013 daha sonrasını şekillendiren birikim rejimi krizine karşı iktidar etraflarının bir karşılığı olarak görüyorum. Bu otoriter konsolidasyon teşebbüsünün ekonomik yanı ise, 2002-2013 modelinin bilakis, fiyat rekabetçiliğine dayanan bir büyüme stratejisiyle ihracat-çekişli bir büyüme modeline geçmeye yönelmektir. Bu bağlamda takip edilen, istihdamın korunması karşılığında fiyatların düşürüldüğü bir modeldir.
Ekonomik krizin Türkiye’nin hem ülke sathında birebir vakitte bölgede izlediği güvenlikçi-militarist siyasetler ile ilgisini nasıl görüyorsunuz? Barış yerine savaş tercihinin iktisada ve topluma maliyetini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bengi Akbulut: Savaş ve militarizmin krizle bağlantısı kapitalizmin tarihi ortasında her vakit epey yakın. Savaş sisteme içkin krizleri öteleme aracı olarak kullanılmış, mesela askeri endüstrilerin ve yatırımların canlandırılmasına yaramış, çünkü daima savaş hali daima askeri sanayi mamüllerine talep yaratan bir durum. Ya da krize giren sermaye birikiminin ve kârlılığın devam etmesi için ucuz hammadde ve girdilerin akışını garantiye almak, denetim etmek, maliyetleri düşük tutabilmek yahut sermayeye yatırım yapacağı yeni alanlar açmak için kullanılmış.
Türkiye bağlamında hem içeride hem dışarıda süreklileşmiş savaş halini yalnızca ekonomik saiklere indirgemek istemem, lakin bu açıdan da görülmesi gerektiğini düşünüyorum. Yani, daima savaş hali sermayenin hangi krizini çözüyor diye sormak lâzım. Öte yandan, savaşın maliyetini –ki bunu ekonomik maliyetler lisanına indirgemek konusunda dikkatli davranıyorum– hem güvenlik siyasetlerine, orduya, militarizme ayrılan bütçede bakılırsabiliriz, ki bu maliyet hepimizin yüklendiği bir maliyet, tıpkı vakitte bu esnada yok edilen ekolojik sistemler ve ömür alanlarında bakılırsabiliriz. Sonuçta, kamusal kaynakların hayatı ve doğayı bir daha üretmektense yok etmeye yöneltildiği bir ekonomik rejim savaş.
Kriz karşısında Erdoğan rejiminin uygulamaya koyduğu siyasetlerin dengeli bir bütünlüğü olduğunu düşünüyor musunuz? Bu siyasetlerin sebeplerini, saiklerini nasıl değerlendiriyorsunuz? Ve sonuç olarak hangi toplum bölümleri kazanıyor, hangi toplum kısımları kaybediyor?
Ümit Akçay: 2013 daha sonrası devir zikzaklarla ve u-dönüşleriyle dolu. Örneğin, iktidar bir yandan ekonomik büyümeyi canlı tutmak için faiz indirimlerine girişti. Öbür yandan her bir faiz indirimi bir kur atağıyla karşılaştı ve bu döngü yeni bir faiz artışıyla sonuçlandı. ötürüsıyla, döviz-faiz kıskacı, 2013 daha sonrası iktisat siyasetlerini tanımlayan temel bir açmaz olarak öne çıkıyor. ötürüsıyla, faizlerin düşük tutulmaya çalışılmasındaki ısrarı tespit etmeliyiz.
‘PANDEMİ DEVRİ DE KIRILMA OLDU’
2013 daha sonrası periyotta, 2018 döviz krizine kadar, iktidarın 2013 öncesindeki modeli sürdürmeye çalıştığı söylenebilir. Lakin, 2018 döviz krizi daha sonrasında yapılan yüksek faiz artışının 2019’da lokal seçimlerin kaybedilmesinde tesirli olduğu kanısı, iktidar etraflarının TÜSİAD programından giderek uzaklaşmasına niye olmuştur. ötürüsıyla, 2018 daha sonrasında iktidar açısından gündem ekonomik büyümenin sermaye akımlarına olan bağımlılığını azaltmak oldu. Bu, 2013 öncesi modelin tam karşıtı uygulamaları gerektiriyor.
Son olarak, pandemi devrinin bir öbür değerli kırılma olduğunu gorebiliriz. Bilhassa pandemiden çıkış sürecinde fiyat rekabetçiliğine dayanan bir büyüme stratejisi bağlamında yeni faiz indirimlerine gidildiğini görüyoruz. Bu siyaset TÜSİAD dışı sermaye bölümleri tarafınca, bilhassa de ihracatçılar tarafınca faal olarak desteklenmiştir. Bu siyasetin kazananı TÜSİAD dışı sermaye kesitleri olmuşken, en kıymetli kaybedeni, gerçek fiyatları ve alım güçleri baskılanan geniş bir çalışanlar kısmıdır.
Bu açıdan baktığımızda, karşımızda iki farklı sermaye fraksiyonunun desteklediği iki farklı büyüme stratejisi duruyor. İkidar, global konjonktürün gereklerine bakılırsa ve ülke ortasındaki siyasi muhtaçlıkları doğrultusunda, 2013 öncesi ve daha sonrası iki farklı bölümle işbirliğine gitmiştir. özetlemek gerekirsesı, karşımızda duran iki AKP, iki farklı sermaye projesinin AKP’sidir. İşin berbatı, bu iki proje de çalışanlar açısından olumlu sonuçlar doğurmuyor.
Ali Alper Alemdar: En başta da belirttiğim üzere, Türkiye’deki durumu tam olarak kriz halinde tanımlayamıyorum. Daha epeyce, gücü elinde tutmak için sermaye ile ittifaka girmiş bir iktidarın uyguladığı çeşitli pragmatik siyasetler bütünü olarak görmekteyim. ötürüsıyla, kimi vakit tutarsız gözükse de rejimin acil gereksinimlerine karşılık verecek anlık ve genelde dengeli siyasetler olarak tanımlamak daha yanlışsız olacaktır.
Düşük verimli Türkiye iktisadında, ekonomiyi canlı ve ayakta tutmanın en makûl metodunu emeğin gerçek fiyatını düşürmekte bakılırsan bir rejimle karşı karşıyayız. Grevlerin ulusal güvenlik sorunu sayılıp ertelenmesi, platform şirketlerinin, bilhassa esnaf kurye modeli altında garantisiz ve minimum fiyattan daha düşük fiyatlar verdiği bir modele rağmen devletin sessizliği, ucuz işgücünün direkt ya da dolaylı devlet tarafınca teşvik edilmesi rejimin yaptığı sınıfsal tercihleri fazlaca net olarak ortaya koyuyor.
Yüksek enflasyon ve yoksullukla terbiye edilip disipline edilmeye çalışılan koca bir personel (beyaz-mavi yaka farkı olmaksızın) sınıfı ve ülke yaratılmak isteniyor. Bu siyasetler rejimin ve Cumhur İttifakı’nın baskıcı ve militarist siyasetleriyle büsbütün dengeli.
Gençlerin işsizliğini ve üniversite diplomalı işsizler ordusu olgusunu ve bunun toplumsal tesirlerini nasıl değerlendiriyorsunuz? Birinci elde ne cins tahliller üretilebilir? Yeni teknolojiler bilhassa gençliğin istihdamının artırılmasında belirleyici bir rol oynayabilir mi?
Bengi Akbulut: Bu soruya biraz farklı yaklaşacağım. Emek piyasaları ve istihdam siyasetleri konusunda somut tahlillerden bahsetmekten fazla, daha genel olarak yaşadığımız ekonomik nizamda işin nasıl tanımlandığı, nasıl dağıtıldığı ve ne biçimde mükâfatlandırıldığına dair temel işleyişleri sorunsallaştırarak başlamak istiyorum. olağan olarak bu genel olarak işsizliğin, özel olarak da genç işsizliğinin ne kadar değerli bir sorun olduğunu küçümsediğim manasına gelmiyor. Fakat, işsizliğin bu kadar sorun olmasının temelinde de insanların fakat fiyat karşılığı çalışıyorlarsa muhtaçlıklarını karşılayabildikleri bir ekonomik nizamda –yani kapitalizmde– yaşıyor olmamız yatıyor. Bunun yanısıra iş –daha doğrusu fiyatlı emek, ki bu spesifik bir cins iş– ana olarak piyasa sistemleriyle dağıtılıyor (yani kimin iş bulacağı ve kimin işsiz kalacağı) ve karşılığında ne kadar fiyat verileceği de bir daha ana olarak piyasa düzenekleriyle (normal olarak taban fiyat üzere siyaset müdahaleleriyle törpülenerek) belirleniyor.
Sorunsallaştırmak istediğim işte tam da bu işleyişle ilgili. Sorunsallaştırmaktan kastım, bu temel kararların bir toplumsal nizamda nasıl verileceğine dair öteki olasılıklara vurgu yapmak –en nihayetinde bu işleyiş de değiştirilebilir. Örneğin, üniversal bir temel gelir, insanların gereksinimlerini karşılama imkânlarının yalnızca fiyatlı bir iş sahibi olmaya endekslenmesine karşı bir müdahale, yani gereksinimlerin karşılanmasıyla fiyatlı bir iş sahibi olmak içindeki sıkı bağı nispeten gevşeten bir müdahale.
Hatta, bu tıp bir dayanağın var olduğu durumda çalışanların makûs koşullarda düşük fiyatla çalışma zorunluluğuna direnebilmesi de mümkün. Öte yandan, dünyada fazlacaça tartışılan iş paylaşımı (worksharing) işin nasıl dağıtılacağına dair piyasadan farklı bir biçimde karar vermenin ve çalışma saaatlerinin ve iş imkanlarının daha hakkaniyetli bir biçimde toplumsal düzeneklerle belirlenmesi demek.
İşsizlik konusunda tahlil olabilecek temel gelir dayanağı ve iş paylaşımı da dahil olmak üzere siyasetlerin yanısıra daha temel olarak “iş”in ne olduğunu ve fiyat karşılığı çalışmanın merkeziliğini deşmek gerekiyor diye düşünüyorum. Toplumların kendilerini bir daha üretmesini mümkün kılan ve ama sıklıkla bir fiyat karşılığı yapılmayan biroldukca tıp iş var, ki feminist iktisatçılar bu toplumsal bir daha üretim emeğinin –yani bakım, hane içi emek, geçimlik emek vs.– ne kadar değerli ve ne kadar da görünmez olduğunu uzun müddettir tartışıyor. Yalnızca fiyatlı emeğe odaklanan bir ekonomik siyaset toplumsal bir daha üretim emeğinin görünmezliğini katmerleyecektir.
‘DEVLET, İŞ FIRSATI YARATMALI’
Ali Alper Alemdar: AKP iktidarının genç işsizliği kapamak için uyguladığı siyasetlerden biri de üniversite sayılarının artırılması, kalitesizleştirilmesi ve özel üniversitelere teşvikler. ötürüsıyla, asla bu kadar üniversiteli mezunu istihdam edemeyeceği bir iktisat modeli kurup milyonlarca genci üniversite bitirdikten daha sonra kuryelik, ağır personellik üzere alanlarda çalışmaya mecbur etmiştir.
İlk elde tahlil, devletin direkt gençlere ve çalışmak isteyen herkese iş fırsatları yaratmasıdır. Devletin yaratacağı işler, kâr emelinden çok toplumsal refahı hedefleyen, iklim ve ekoloji krizine karşılık verecek alanlarda olmalıdır. Unutulmaması gereken nokta, Türkiye Cumhuriyeti’nin kendi parası cinsinden hiç bir mali kısıtı yoktur. Kısıtlar politik ve doğal kaynaklar ile süratle gelişen teknolojinin oluşturduğu gerçek kaynak kısıtlarıdır. Keza bunu günümüz rejimi emek aleyhine geliştirdiği siyasetlerde, sermayeye karşı bonkörlüğünde göstermektedir.
Esas kısıt, kamu harcamalarının sınıfsal tercihleri ve dizaynıdır. Verimsiz ve sermaye için servet birikimi haline gelen kamu harcamaları kesinlikle enflasyonist olacaktır. İktisattaki politik tercihler, teknolojik seçimler ve bunların demokratik işletmelerde uygulanıp uygulanmayacağına da bağlıdır. ötürüsıyla, günümüz teknolojilerinin mülkiyeti (ortak mülkiyetli ve açık kaynaklı yazılımlar ve kodlar) ile işletmelerin emekçi kooperatifleri formunda demokratikleştirilmesi ikinci bir tahlil alanı olacaktır. Bir ya da iki patronlu küçük ve orta ölçekli verimsiz şirketlerin mülkiyetlerinin çalışanlara geçip bu KOBİ’leri ortak teknoloji mülkiyeti ile birleştirdiğimizde hem verimliği hem istihdamı tıpkı vakitte gelir ile toplumsal adaleti artırmış oluyoruz.
Krizin yükünü halkın omuzlarından almak için nasıl bir siyaset izlenmeli? Krizin yarattığı adaletsizliklere karşı gelir adaletini nasıl sağlayabiliriz? Gelir dağılımı adaletini düzeltici bir perspektifle, emeğin lehine bir enflasyonla uğraş programı mümkün değil mi? Son senelerda oldukçaça tartışılan “temel yurttaşlık geliri”ne nasıl bakıyorsunuz?
Bengi Akbulut: Emeğin lehine bir enflasyonla uğraş programı olağan olarak mümkün, ama sıkıntı buna dair siyasi bir irade olup olmayacağıyla ilgili. Gelir adaletini sağlamanın birinci evredeki gerekliliklerinden biri, vergi sisteminin daha hakkaniyetli bir biçimde düzenlenmesi ve tüketim vergileri üzere regresif vergilemenin, yani gelir seviyesinden bağımsız olarak her insanın birebir vergiyi ödemesi yerine direkt gelirin vergilenmesi, yani daha fazlaca kazananın daha fazlaca vergi vermesine dayalı bir sisteme geçmek. Bu bu biçimde hiç düşünülmemiş, radikal bir teklif değil, apaçık ortada. Türkiye’de üst üste gelen vergilerin tüketim vergisi olması da tesadüf değil.
Öte yandan, sorun bir yandan da kamu kaynaklarının kimin faydasına kullanıldığıyla ilgili. Örneğin, sermayeye verilen sübvansiyon, vergi ve başka takviyeler yerine kamu kaynaklarının temel gereksinimlerin finansal yükünü hafifçeletmek üzerine kullanılması. Çünkü, direkt bir gelir takviyesi olmasa bile, temel gereksinimlerin metalaştırılmamasına dair adımlar, yani örneğin eğitim ve sıhhat hizmetlerinin fiyatsız olması, toplu taşımanın fiyatsız olması, besin meblağlarının alım gücü ortasında tutulması üzere müdahaleler düşük-orta gelirli nüfusun nakdi harcamalarında önemli bir düşüş sağlayacaktır.
Temel yurttaşlık geliri bence önemsenmesi gereken bir siyaset (gerçi önüne yurttaşlık koyduğumuzda göçmenleri silmiş oluyoruz). Yalnızca gelir eşitsizliğine karşı bir siyaset olarak değil, üstte da bahsetmiş olduğum açıdan. Lakin, burada dikkat edilmesi gereken bir nokta temel gelir dayanağının neoliberalizm tarafınca da iç edilebildiği, yani bu takviyenin kamusal hizmetlerin yerini alacak bir çeşit alım gücü olarak da tasarlanabildiği. İnsanlara para verelim, bunun karşılığında onlara muhakkak hizmetleri sunmayalım üzere. Yani, soru asıl olarak temel gelir dayanağının öteki ne tıp siyasetlerle yan yana uygulanacağına geliyor.
Bir de alışılmış, gelir eşitsizliğini düzeltmenin yanısıra, bu kadar eşitsiz bir gelir dağılımına yol açan düzenekleri düşünmek gerekiyor.
Ali Alper Alemdar: Halka direkt istihdam imkanı sağlanmalı, sendikalara üyelik kolaylaştırılıp buna uymayan şirketlere ağır yaptırımlar getirilmeli. Bunun yanısıra, servet vergisiyle birlikte fiyat denetimleri ve sermayenin siyasetteki tesirini azaltacak düzenlemeler getirilmeli.
Enflasyon, neoliberalizmin öncü fikir babası Friedman’ın dediği üzere, bir nakdî olgu değildir. Bilakis, sınıflar ortası savaşın en keskin ve net alanıdır. Yüksek enflasyon devirlerinde hangi sınıfların çıkarlı çıkıp hangi sınıfların ziyan ettiği tarihî ve kozmik olarak ortadadır. Türkiye de bu hususta farklı bir örnek teşkil etmiyor. ötürüsıyla, enflasyondan çıkış günümüz şartlarında yalnızca emeğin lehine siyasetlerle olabilir.
Devletin direkt toplumsal refahı artırıcı, kapitalizmin ekoloji ve iklim kriziyle gayret etmeyi amaçlayan ve erkek hâkim iş kısmına dayalı istihdam yapısını ortadan kaldırmaya dayalı garantili bir iş programı bu mevzuda değerli bir araç olabilir. Bu program çerçevesinde, çalışmak isteyen herkese bu alanlarda, yerinde iş imkanları sunulabilir. Sıhhat sigortası, emeklilik üzere toplumsal güvenlik siyasetleri bu işler üzerinden kurulabilir. birebir vakitte, devletin emekçi kooperatiflerine direkt dayanak ve teşviklerde bulunmasıyla gelir dağılımı ve üretkenlik sağlanabilir.
Para siyaseti da bu mali siyasetlerle paralel ve bankacılık dalını denetleyeci biçimde dizayn edilebilir. Bunun gerek dış ticaret, gerek güç harcamaları kalemlerinde önemli iyileştirmelere katkıda bulunacağını düşünüyorum. Temel yurttaşlık geliri fikrini sermayenin bir truva atı olarak görüyorum. bahsetmiş olduğum toplumsal güvenlik ve istihdam siyasetlerinin yarısı dahi uygulansa temel yurttaşlık gelirinden çok daha tesirli olacaktır.
‘KADINLARA GÖRÜNMEZ AYRIMCILIK’
Neoliberal sistem bir yandan azamî kar maksadıyla emek dahil tüm kaynakların sınırsız sömürüsüne de çanak tutuyor. Bayanların eşit işe eşit fiyat talepleri yahut çalışma hayatında cinsiyet temelli ayrımcılığa ait neler söylersiniz? Türkiye’de siyasal dinciliğin ideolojik yaklaşımı kararı giderek daha fazla şiddete, ayrımcılığa, sömürüye maruz kalan bayanların durumu demokrasi, eşitlik, adalet, iktisat kavramları bağlamında gelir dağılımında adaletsizliği, fakirleşmeyi, toplumsal problemleri nasıl etkiliyor? Bu başlıkta ne önerirsiniz?
Bengi Akbulut: Bu soruya giriş noktam da toplumsal bir daha üretim olacak. Bayanlar çalışma (yani fiyatlı emek) hayatında fiyat eşitsizliği, iş bulabildikleri bölümler üzere konularda uğradıkları ayrımcılıkların yanısıra, neredeyse her vakit çift vardiya yapıyor oldukları için de görünmez bir ayrımcılığa uğruyor. Yani, fiyatlı işleri bittikten daha sonra konuttaki işler başlıyor: Çocuk bakımı, yemek yapmak, konutu temizlemek-düzenlemek, hane içi ve dışı insanların duygusal-sosyal muhtaçlıklarının karşılanması ya da örgütlenmesi vs… Toplumsal bir daha üretim sorumluluğu, sınıf konumu bu sorumluluğu “başka” bayanlara –mesela gündelikçilere, bakıcılara vs.– aktarmayı mümkün kılsa da, bayanların üzerinde. Bu bir daha üretim emeğinin fiyatsız yahut düşük fiyatla yapılıyor olması da sermayenin işine geliyor. Yani, aslında dinciliğin yahut genel olarak muhafazakâr ideolojilerin bayanın yerinin konutu olması, hanımın asıl sorumlululuğunun çocuk yapmak-bakmak olması savunusu, sermayenin kârlılığının devamı açısından son derece elzem. Sonuçta, bayanlar konutta olur ve bu bir daha üretim işlerini yaparlarsa, artık kreşe, sıhhat sigortasına para vermek gerekmeyecek. Gayem bayanları konuta hapsetmenin tek saikinin ekonomik olduğunu argüman etmek değil, bu ideolojinin neoliberalizmle nasıl da el ele gittiğine dikkat çekmek.
Buradan hareketle işaret edilecek iki ana alan var. Birincisi, toplumsal üretim emeğinin ekseriyetle bayanlar tarafınca kamusal alan haricinde kodlanan yerlerde (hane içi, akrabalık alakaları vs.) icra edilmesine karşı ve daha adaletli paylaşılmasına dair müdahaleler. Çocuk bakımı, hasta bakımı, yaşlı bakımı üzere hizmetlerin fiyatsız ve uygun bir biçimde sağlanması buna bir örnek.
İkincisi ise daha genel olarak toplumsal bir daha üretimin değersizleştirilmesinden çok, görünürleştirilmesi, desteklenmesi ve toplumsal bir daha üretim işçilerine kelam hakkı sağlanmasına yönelik müdahaleler. Çünkü, en nihayetinde, bu emek hepimizi hayatta tutan ve hayatı bir daha üreten emek, ve fiyatlı emekten daha bedelsiz değil –hatta daha pahalı. Yani sıkıntı, daha temelinde bayanların emek piyasalarına entegre olmasını sağlamaktan çok, hangi emek cinslerini toplumsal olarak değerli bulduğumuza, hangi emek çeşitlerini desteklediğimize dair bir değişim yaratmak.
Okumaya devam et...
Bengi Akbulut
Demirtaş’ın soruları ve karşılıklar şu biçimde:
Her ekonomik krizde fakirler daha da fakirleşirken zenginler daha da zenginleşiyor. İçinde olduğumuz krizde de iktisat göstergelerinde büyüme bulunmasına karşın mutfaklarda yangın var. Emeğiyle geçinenler datalarda gösterilen büyümeden ne kadar hisse alıyor? Günümüzdeki krizi nasıl tanımlarsınız? Bu krizden çıkış için muhalefete ne cins somut teklifler yaparsınız?
Bengi Akbulut: Bu soruyu bir daha sonraki soruyla [Ekonomik krizin kuşkusuz hem global hem bölgesel birebir vakitte mahallî niçinleri olduğu biliniyor. Bunları nasıl açıklıyorsunuz? Tek adam rejiminin krizin Türkiye’de bu kadar derin yaşanmasındaki sorumluluğu nedir?] bir arada ele alayım. İktisadın büyüyor olması insanların hayatlarının nasıl etkilediğine dair pek bir şey söylemiyor, malûm.
Ekonomik büyümenin getirilerinin toplumsal kümelerin hepsine yansıyacağı var iseyımı bilhassa ekonomik paylaşım/bir daha bölüşüm sistemlerinin zayıfladığı yahut yok edildiği neoliberal devirde daima duvara tosladı, toslamaya da devam ediyor.
Bunun ötesinde benim vurgulayacağım nokta, büyümenin yalnızca getirileri açısından değil, gdolayıleri açısından da, yani yarattığı toplumsal ve ekolojik maliyetler açısından da son derece eşitsiz olduğu. Bu maliyetler ekseriyetle nakdî göstergelere yansımadığı, ya da gecikmeyle yahut dolaylı olarak yansıdığı için çoklukla görünmez oluyor. Lakin, büyümeden hisse alamamak kadar büyümenin maliyetlerini oransız olarak yüklenmek de değerli bir boyut.
Türkiye’nin 2000’lerin başından beri izlediği büyüme siyaseti tam da bu açıdan ayrıyeten çok eşitsizdi, büyüme lokomotifi olarak hükümetin etkin bir biçimde organize ettiği ve hatta kendisinin de müdahil olduğu güç ve inşaat kesimleri, kentsel ve kırsal yerin sermaye birikimine entegre edilmesine, bu yerlerin eski kullanıcılarının yerinden edilmesine, ömür alanlarından sürülmesine, toplumsal ilgilerini kaybetmesine dayanıyordu.
Bu açıdan Türkiye’nin son yirmi yıllık büyüme rejiminin bir mülksüzleşme (ekonomik ve toplumsal) rejimi olduğunu söyleyebiliriz. Birebir esnada (tek adam rejimiyle birlikte) hayat alanlarına dair mevzuatın hem merkezileştirilmesi (ve toplumsal muhalefetin krimalleştirilmesi) tıpkı vakitte güdükleştirilmesi bu sürecin tüzel altyapısını oluşturdu.
Ekonomik krizin kapitalist iktisatların yapısal bir karakteri olduğunu düşünen bir iktisatçı olduğumu itiraf edeyim. Krizden çıkış bu açıdan yalnızca güzel yönetişim yahut piyasaların “doğru” işlemesiyle ilgili değildir. Söylenebilecek epeyce şeyin içinde vurgulamak istediğim şu var: Büyüme ve büyüme göstergeleri krizden çıkışı vermez bize. Tersine, büyüme göstergeleri kimin emeğinin (insanların, doğanın) sömürüldüğünü gizler. Krizden çıkışın anahtarı diğer bir ekonomiyi kurmaktan geçiyor.
Ümit Akçay
Ümit Akçay: Geniş toplum kesitlerinin yaşadığı aktüel krizi bir bölüşüm şoku olarak tanımlayabiliriz. 2021’in Eylül-Aralık içinde yapılan faiz indirimleri daha sonrasında enflasyonun süratle artması, geliri enflasyon kadar artmayan geniş toplum bölümleri için büyük bir izafî fakirleşmenin yaşanmasına niye oldu. Tıpkı periyotta firma kârlarında büyük artışlar gözlendi. Yani, emeğin hissesinin azaldığı ve buna simetrik olarak sermayenin hissesinin arttığı bir ekonomik pastadan bahsediyoruz. Bölüşüm şoku tam da bu. Buradan çıkış için, geniş toplum bölümlerinin alım güçlerini artıracak, bilhassa emeğin toplam pastadan aldığı hissesi artıracak gelir ve fiyat siyasetlerinin takip edilmesi gerekiyor. Fakat, genel siyaset çerçevesi değişmeden, değişebilecek bir mevzu değil maalesef.
Ali Alper Alemdar
Ali Alper Alemdar: Hükümet uzun müddettir kur üstündeki denetimini kaybetmişti. Buradan çıkışı siyaset faizini düşürüp kuru dramatik biçimde yükseltmekte buldu. Global Güney ülkelerinin yaşadığı misal ve yapısal problemlerden birine, fazlaca da ana akım olmayan bir karşılıktı bu. Hükümet faizleri artırıp iflasları ve peşinden işsizliği artırmaktansa, yüksek enflasyon ve gorece düşük işsizlikle bu periyodu atlatmayı düşündü.
Bu modele “rekabetçi kur”, “Türkiye modeli” üzere isimler verildiyse de, modelin temel hedefi emek gücünü olabildiğince ucuzlatıp yerli şirketlerin ayakta kalmasını sağlamak (KOBİ’leri burada ayrıştırmalıyız) ve yabancı sermayeyi Türkiye’ye çekmekti. Emek ucuzlayıp büyük şirketler kâr rekorları kırarken, Erdoğan rejiminin bu modeli, sınıflar ortası ekonomik uçurumu tarihte hiç olmadığı kadar büyüttü. ötürüsıyla, ortasında olduğumuz şartları bir kriz olarak değerlendiremeyiz. Tam bilakis, Erdoğan’ın rejimini muhafazası ismi altında sermaye sınıfı ile yaptığı bir ittifakın sonuçları olarak kıymetlendirebiliriz. Gerçek fiyatlardaki erime, istihdamın garantisiz ve riskli alanlara yönelmesi, personel vefatlarında artış ve finans-finans dışı büyük şirketlerin kârlarındaki rekor artışlar, Türkiye’de fiyatlı kesitin krizini, sermaye sınıfının ise lale devranını gösteren en yeterli göstergeler.
Emek ve Özgürlük İttifakı’nın tahlili, muhakkak bu krizlerin en önemli niçini olan neoliberal siyasetlere dönüş olmamalıdır. Yani, gorece yüksek faiz, mali disiplin, özelleştirmeler, istihdamın esnekliği üzere önermeler, ittifakın katiyetle karşısında durması gereken hususlardır. Tam bilakis, günümüz krizinin sınıfsal ve sömürgeci köklerine bakarak, kamunun personel sınıfı ve ezilenler için büyük yatırımlar yapması gerekir. Öncelikle söylemek gerekirse, üç gün ortasında çözülecek bir krizden bahsetmiyoruz. Vakit alsa da bu tahlilin acı reçetesi işçilere kesilmeyecektir.
‘KAMU YATIRIMLARINA MUHTAÇLIK VAR’
Somut önermelerimden birincisi, faiz ile epey oynamamak olacaktır. Sanıldığının bilakis, faizi epeyce üst çekmek, enflasyonu denetim altına almakta faal bir araç değildir. Özellikle şirketlerin ve hane halklarının borç yükünü artırıp iflasları peşinden getirebilir. ötürüsıyla, enflasyon sorununa birinci müdahale para siyasetiyle değil, maliye siyasetiyle olacaktır.
Kur temelli bu enflasyonun devam etmesindeki en değerli niçinlerden biri de monopolleşmiş piyasaların ve bu piyasalardaki şirketlerin muhteşem kârlar elde etme stratejileridir. ötürüsıyla, fiyat denetimleri (kira denetimleri de dahil olmak üzere), muhteşem kârlara getirilecek vergiler (vergilerin gayesi kamu kaynağı yaratmak değil, bilakis iktisatta bölüşümü düzenlemektir) ve en değerlisi çalışan bölümün alım gücünü yükseltmektir. bu biçimdesi bir sistem için de büyük kamu yatırımlarına muhtaçlık vardır.
Sosyal güvenlik sistemi geliştirilmeli, işsizlik sigortaları yükseltilip sendikalaşmanın önü açılmalıdır. Bunların yanısıra devletin de takviyesiyle emekçi kooperatifleri yaygınlaştırılmalıdır. Personel kooperatifleri, yapısı gereği eşitsizliği azaltan ve fiyatları yükselten kurumlardır. tıpkı vakitte, kapitalist işletmelerden toplum ve etraf hususlarında fazlaca daha hassastır. Emekten, etraftan ve eşitlikten yana bir gelişimde kıymetli katkıda bulunabilir, yoksulluğu önemli bir biçimde yok edebilir. Türkiye’nin Ortadoğu, Kafkas ve Kürt halkıyla yapacağı barış, hiç bir faiz artırımının yapamayacağı bir etkiyi yaparak yüksek kur sarmalından da kurtulmamızda kıymetli bir rol oynar.
Ekonomik krizin kuşkusuz hem global hem bölgesel birebir vakitte mahallî niçinleri olduğu biliniyor. Bunları nasıl açıklıyorsunuz? Tek adam rejiminin krizin Türkiye’de bu kadar derin yaşanmasındaki sorumluluğu nedir?
Ümit Akçay: Ekonomik kriz konusunu biraz daha açmak gerekiyor. Türkiye’de teknik olarak bir ekonomik kriz yok. Tersine, canlı ekonomik büyüme sürüyor, işsizlik artmıyor, hatta pandemi devrinden beri azalıyor. Buna rağmen yaşanan bir bölüşüm şoku, yani emeğin toplam pastadan aldığı hissenin azalması. Bu gelişmeleri daha sağlıklı değerlendirebilmek için Türkiye iktisadının orta vadeli gelişim patikasına bakmak gerekiyor. bu biçimde bakınca karşımıza iki sermaye birikim modeli/rejimi çıkıyor: 2002-2013 modeli, 2013 daha sonrası model.
İlk model, IMF programı eşliğinde ve AB’ye giriş gündemiyle desteklenen, siyasi olarak kısmi demokratikleşme adımlarının atıldığı, fakat ekonomik olarak otoriter bir emek rejiminin kurumsallaştığı bir periyotta hayata geçti. bu vakitte, dünya ekonomik konjonkçeşidinin sağladığı imkanlar ve yüksek faiz siyaseti niçiniyle yaşanan sermaye girişleri TL’nin pahasını müdafaaya yardımcı oldu ve enflasyon denetim altına alındı.
‘2013’ÜN DÖNÜM NOKTASI OLMASININ niçinİ SEYAHAT OLAYLARI DEĞİL’
Kamu bütçesinin disipline edilmesi, özelleştirmeler ve enflasyon hedeflemesi üçlemesi üzerine yükselen bu modelin olağanda bunu uygulayan iktidarın altını oyması gerekirdi. Lakin, AKP idareleri iki yoldan bu potansiyel olumsuz yansıları önleyebildi. Bir yandan, uygulamaya konan yeni refah rejimiyle toplumsal sigorta, sıhhat ve yardım sisteminin kapsamı genişletildi. Yani, sistemin toplumsal kapsayıcılığı arttı. Başka yandan da ucuz kredi imkanlarının açılması gerçek fiyatları manalı bir biçimde artmayan geniş kesitler için muhakkak bir tüketim kalıbının sürdürülebilmesini mümkün kıldı. Sonuçta, daha borçlu ve yardıma gereksinim duyan bir toplum ortaya çıktı. O devirde süren siyasi dayanağın ekonomik temelinde bunlar yatıyor.
2013 daha sonrasındaki ikinci model birincisinin krizi daha sonrasında ortaya çıktı. Yani birincisi ikinciyi doğurdu. 2013 öncesinde, TL’nin kıymetli olmasıyla ithalat patlaması yaşandı ve bunun kararında yerli tarım ve sanayi üretimi değerli oranda erozyona uğradı. Dahası, kıymetli TL cari açığın süratle artmasına ve ekonomik büyümenin giderek daha fazla sermaye girişlerine bağımlı bulunmasına niye oldu.
2013’ün bir dönüm noktası olmasının sebebi iktidar etraflarının ısrarla ileri sürdüğü üzere Seyahat Parkı protestoları değil, global ekonomik konjonktürün değişmesidir. Yani, 2013 öncesi modelin dayandığı sermaye akımlarının giderek daha istikrarsız hale gelmesi iktidar etraflarında yeni arayışların gelişmesine niye olmuştur.
2013 daha sonrası devri karakterize eden, döviz-faiz kıskacı ve iktidarın bundan sıyrılmak için uygulamaya koyduğu siyasetlerdir. 2018’de başkanlık sistemine geçilmesini, 2013 daha sonrasını şekillendiren birikim rejimi krizine karşı iktidar etraflarının bir karşılığı olarak görüyorum. Bu otoriter konsolidasyon teşebbüsünün ekonomik yanı ise, 2002-2013 modelinin bilakis, fiyat rekabetçiliğine dayanan bir büyüme stratejisiyle ihracat-çekişli bir büyüme modeline geçmeye yönelmektir. Bu bağlamda takip edilen, istihdamın korunması karşılığında fiyatların düşürüldüğü bir modeldir.
Ekonomik krizin Türkiye’nin hem ülke sathında birebir vakitte bölgede izlediği güvenlikçi-militarist siyasetler ile ilgisini nasıl görüyorsunuz? Barış yerine savaş tercihinin iktisada ve topluma maliyetini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bengi Akbulut: Savaş ve militarizmin krizle bağlantısı kapitalizmin tarihi ortasında her vakit epey yakın. Savaş sisteme içkin krizleri öteleme aracı olarak kullanılmış, mesela askeri endüstrilerin ve yatırımların canlandırılmasına yaramış, çünkü daima savaş hali daima askeri sanayi mamüllerine talep yaratan bir durum. Ya da krize giren sermaye birikiminin ve kârlılığın devam etmesi için ucuz hammadde ve girdilerin akışını garantiye almak, denetim etmek, maliyetleri düşük tutabilmek yahut sermayeye yatırım yapacağı yeni alanlar açmak için kullanılmış.
Türkiye bağlamında hem içeride hem dışarıda süreklileşmiş savaş halini yalnızca ekonomik saiklere indirgemek istemem, lakin bu açıdan da görülmesi gerektiğini düşünüyorum. Yani, daima savaş hali sermayenin hangi krizini çözüyor diye sormak lâzım. Öte yandan, savaşın maliyetini –ki bunu ekonomik maliyetler lisanına indirgemek konusunda dikkatli davranıyorum– hem güvenlik siyasetlerine, orduya, militarizme ayrılan bütçede bakılırsabiliriz, ki bu maliyet hepimizin yüklendiği bir maliyet, tıpkı vakitte bu esnada yok edilen ekolojik sistemler ve ömür alanlarında bakılırsabiliriz. Sonuçta, kamusal kaynakların hayatı ve doğayı bir daha üretmektense yok etmeye yöneltildiği bir ekonomik rejim savaş.
Kriz karşısında Erdoğan rejiminin uygulamaya koyduğu siyasetlerin dengeli bir bütünlüğü olduğunu düşünüyor musunuz? Bu siyasetlerin sebeplerini, saiklerini nasıl değerlendiriyorsunuz? Ve sonuç olarak hangi toplum bölümleri kazanıyor, hangi toplum kısımları kaybediyor?
Ümit Akçay: 2013 daha sonrası devir zikzaklarla ve u-dönüşleriyle dolu. Örneğin, iktidar bir yandan ekonomik büyümeyi canlı tutmak için faiz indirimlerine girişti. Öbür yandan her bir faiz indirimi bir kur atağıyla karşılaştı ve bu döngü yeni bir faiz artışıyla sonuçlandı. ötürüsıyla, döviz-faiz kıskacı, 2013 daha sonrası iktisat siyasetlerini tanımlayan temel bir açmaz olarak öne çıkıyor. ötürüsıyla, faizlerin düşük tutulmaya çalışılmasındaki ısrarı tespit etmeliyiz.
‘PANDEMİ DEVRİ DE KIRILMA OLDU’
2013 daha sonrası periyotta, 2018 döviz krizine kadar, iktidarın 2013 öncesindeki modeli sürdürmeye çalıştığı söylenebilir. Lakin, 2018 döviz krizi daha sonrasında yapılan yüksek faiz artışının 2019’da lokal seçimlerin kaybedilmesinde tesirli olduğu kanısı, iktidar etraflarının TÜSİAD programından giderek uzaklaşmasına niye olmuştur. ötürüsıyla, 2018 daha sonrasında iktidar açısından gündem ekonomik büyümenin sermaye akımlarına olan bağımlılığını azaltmak oldu. Bu, 2013 öncesi modelin tam karşıtı uygulamaları gerektiriyor.
Son olarak, pandemi devrinin bir öbür değerli kırılma olduğunu gorebiliriz. Bilhassa pandemiden çıkış sürecinde fiyat rekabetçiliğine dayanan bir büyüme stratejisi bağlamında yeni faiz indirimlerine gidildiğini görüyoruz. Bu siyaset TÜSİAD dışı sermaye bölümleri tarafınca, bilhassa de ihracatçılar tarafınca faal olarak desteklenmiştir. Bu siyasetin kazananı TÜSİAD dışı sermaye kesitleri olmuşken, en kıymetli kaybedeni, gerçek fiyatları ve alım güçleri baskılanan geniş bir çalışanlar kısmıdır.
Bu açıdan baktığımızda, karşımızda iki farklı sermaye fraksiyonunun desteklediği iki farklı büyüme stratejisi duruyor. İkidar, global konjonktürün gereklerine bakılırsa ve ülke ortasındaki siyasi muhtaçlıkları doğrultusunda, 2013 öncesi ve daha sonrası iki farklı bölümle işbirliğine gitmiştir. özetlemek gerekirsesı, karşımızda duran iki AKP, iki farklı sermaye projesinin AKP’sidir. İşin berbatı, bu iki proje de çalışanlar açısından olumlu sonuçlar doğurmuyor.
Ali Alper Alemdar: En başta da belirttiğim üzere, Türkiye’deki durumu tam olarak kriz halinde tanımlayamıyorum. Daha epeyce, gücü elinde tutmak için sermaye ile ittifaka girmiş bir iktidarın uyguladığı çeşitli pragmatik siyasetler bütünü olarak görmekteyim. ötürüsıyla, kimi vakit tutarsız gözükse de rejimin acil gereksinimlerine karşılık verecek anlık ve genelde dengeli siyasetler olarak tanımlamak daha yanlışsız olacaktır.
Düşük verimli Türkiye iktisadında, ekonomiyi canlı ve ayakta tutmanın en makûl metodunu emeğin gerçek fiyatını düşürmekte bakılırsan bir rejimle karşı karşıyayız. Grevlerin ulusal güvenlik sorunu sayılıp ertelenmesi, platform şirketlerinin, bilhassa esnaf kurye modeli altında garantisiz ve minimum fiyattan daha düşük fiyatlar verdiği bir modele rağmen devletin sessizliği, ucuz işgücünün direkt ya da dolaylı devlet tarafınca teşvik edilmesi rejimin yaptığı sınıfsal tercihleri fazlaca net olarak ortaya koyuyor.
Yüksek enflasyon ve yoksullukla terbiye edilip disipline edilmeye çalışılan koca bir personel (beyaz-mavi yaka farkı olmaksızın) sınıfı ve ülke yaratılmak isteniyor. Bu siyasetler rejimin ve Cumhur İttifakı’nın baskıcı ve militarist siyasetleriyle büsbütün dengeli.
Gençlerin işsizliğini ve üniversite diplomalı işsizler ordusu olgusunu ve bunun toplumsal tesirlerini nasıl değerlendiriyorsunuz? Birinci elde ne cins tahliller üretilebilir? Yeni teknolojiler bilhassa gençliğin istihdamının artırılmasında belirleyici bir rol oynayabilir mi?
Bengi Akbulut: Bu soruya biraz farklı yaklaşacağım. Emek piyasaları ve istihdam siyasetleri konusunda somut tahlillerden bahsetmekten fazla, daha genel olarak yaşadığımız ekonomik nizamda işin nasıl tanımlandığı, nasıl dağıtıldığı ve ne biçimde mükâfatlandırıldığına dair temel işleyişleri sorunsallaştırarak başlamak istiyorum. olağan olarak bu genel olarak işsizliğin, özel olarak da genç işsizliğinin ne kadar değerli bir sorun olduğunu küçümsediğim manasına gelmiyor. Fakat, işsizliğin bu kadar sorun olmasının temelinde de insanların fakat fiyat karşılığı çalışıyorlarsa muhtaçlıklarını karşılayabildikleri bir ekonomik nizamda –yani kapitalizmde– yaşıyor olmamız yatıyor. Bunun yanısıra iş –daha doğrusu fiyatlı emek, ki bu spesifik bir cins iş– ana olarak piyasa sistemleriyle dağıtılıyor (yani kimin iş bulacağı ve kimin işsiz kalacağı) ve karşılığında ne kadar fiyat verileceği de bir daha ana olarak piyasa düzenekleriyle (normal olarak taban fiyat üzere siyaset müdahaleleriyle törpülenerek) belirleniyor.
Sorunsallaştırmak istediğim işte tam da bu işleyişle ilgili. Sorunsallaştırmaktan kastım, bu temel kararların bir toplumsal nizamda nasıl verileceğine dair öteki olasılıklara vurgu yapmak –en nihayetinde bu işleyiş de değiştirilebilir. Örneğin, üniversal bir temel gelir, insanların gereksinimlerini karşılama imkânlarının yalnızca fiyatlı bir iş sahibi olmaya endekslenmesine karşı bir müdahale, yani gereksinimlerin karşılanmasıyla fiyatlı bir iş sahibi olmak içindeki sıkı bağı nispeten gevşeten bir müdahale.
Hatta, bu tıp bir dayanağın var olduğu durumda çalışanların makûs koşullarda düşük fiyatla çalışma zorunluluğuna direnebilmesi de mümkün. Öte yandan, dünyada fazlacaça tartışılan iş paylaşımı (worksharing) işin nasıl dağıtılacağına dair piyasadan farklı bir biçimde karar vermenin ve çalışma saaatlerinin ve iş imkanlarının daha hakkaniyetli bir biçimde toplumsal düzeneklerle belirlenmesi demek.
İşsizlik konusunda tahlil olabilecek temel gelir dayanağı ve iş paylaşımı da dahil olmak üzere siyasetlerin yanısıra daha temel olarak “iş”in ne olduğunu ve fiyat karşılığı çalışmanın merkeziliğini deşmek gerekiyor diye düşünüyorum. Toplumların kendilerini bir daha üretmesini mümkün kılan ve ama sıklıkla bir fiyat karşılığı yapılmayan biroldukca tıp iş var, ki feminist iktisatçılar bu toplumsal bir daha üretim emeğinin –yani bakım, hane içi emek, geçimlik emek vs.– ne kadar değerli ve ne kadar da görünmez olduğunu uzun müddettir tartışıyor. Yalnızca fiyatlı emeğe odaklanan bir ekonomik siyaset toplumsal bir daha üretim emeğinin görünmezliğini katmerleyecektir.
‘DEVLET, İŞ FIRSATI YARATMALI’
Ali Alper Alemdar: AKP iktidarının genç işsizliği kapamak için uyguladığı siyasetlerden biri de üniversite sayılarının artırılması, kalitesizleştirilmesi ve özel üniversitelere teşvikler. ötürüsıyla, asla bu kadar üniversiteli mezunu istihdam edemeyeceği bir iktisat modeli kurup milyonlarca genci üniversite bitirdikten daha sonra kuryelik, ağır personellik üzere alanlarda çalışmaya mecbur etmiştir.
İlk elde tahlil, devletin direkt gençlere ve çalışmak isteyen herkese iş fırsatları yaratmasıdır. Devletin yaratacağı işler, kâr emelinden çok toplumsal refahı hedefleyen, iklim ve ekoloji krizine karşılık verecek alanlarda olmalıdır. Unutulmaması gereken nokta, Türkiye Cumhuriyeti’nin kendi parası cinsinden hiç bir mali kısıtı yoktur. Kısıtlar politik ve doğal kaynaklar ile süratle gelişen teknolojinin oluşturduğu gerçek kaynak kısıtlarıdır. Keza bunu günümüz rejimi emek aleyhine geliştirdiği siyasetlerde, sermayeye karşı bonkörlüğünde göstermektedir.
Esas kısıt, kamu harcamalarının sınıfsal tercihleri ve dizaynıdır. Verimsiz ve sermaye için servet birikimi haline gelen kamu harcamaları kesinlikle enflasyonist olacaktır. İktisattaki politik tercihler, teknolojik seçimler ve bunların demokratik işletmelerde uygulanıp uygulanmayacağına da bağlıdır. ötürüsıyla, günümüz teknolojilerinin mülkiyeti (ortak mülkiyetli ve açık kaynaklı yazılımlar ve kodlar) ile işletmelerin emekçi kooperatifleri formunda demokratikleştirilmesi ikinci bir tahlil alanı olacaktır. Bir ya da iki patronlu küçük ve orta ölçekli verimsiz şirketlerin mülkiyetlerinin çalışanlara geçip bu KOBİ’leri ortak teknoloji mülkiyeti ile birleştirdiğimizde hem verimliği hem istihdamı tıpkı vakitte gelir ile toplumsal adaleti artırmış oluyoruz.
Krizin yükünü halkın omuzlarından almak için nasıl bir siyaset izlenmeli? Krizin yarattığı adaletsizliklere karşı gelir adaletini nasıl sağlayabiliriz? Gelir dağılımı adaletini düzeltici bir perspektifle, emeğin lehine bir enflasyonla uğraş programı mümkün değil mi? Son senelerda oldukçaça tartışılan “temel yurttaşlık geliri”ne nasıl bakıyorsunuz?
Bengi Akbulut: Emeğin lehine bir enflasyonla uğraş programı olağan olarak mümkün, ama sıkıntı buna dair siyasi bir irade olup olmayacağıyla ilgili. Gelir adaletini sağlamanın birinci evredeki gerekliliklerinden biri, vergi sisteminin daha hakkaniyetli bir biçimde düzenlenmesi ve tüketim vergileri üzere regresif vergilemenin, yani gelir seviyesinden bağımsız olarak her insanın birebir vergiyi ödemesi yerine direkt gelirin vergilenmesi, yani daha fazlaca kazananın daha fazlaca vergi vermesine dayalı bir sisteme geçmek. Bu bu biçimde hiç düşünülmemiş, radikal bir teklif değil, apaçık ortada. Türkiye’de üst üste gelen vergilerin tüketim vergisi olması da tesadüf değil.
Öte yandan, sorun bir yandan da kamu kaynaklarının kimin faydasına kullanıldığıyla ilgili. Örneğin, sermayeye verilen sübvansiyon, vergi ve başka takviyeler yerine kamu kaynaklarının temel gereksinimlerin finansal yükünü hafifçeletmek üzerine kullanılması. Çünkü, direkt bir gelir takviyesi olmasa bile, temel gereksinimlerin metalaştırılmamasına dair adımlar, yani örneğin eğitim ve sıhhat hizmetlerinin fiyatsız olması, toplu taşımanın fiyatsız olması, besin meblağlarının alım gücü ortasında tutulması üzere müdahaleler düşük-orta gelirli nüfusun nakdi harcamalarında önemli bir düşüş sağlayacaktır.
Temel yurttaşlık geliri bence önemsenmesi gereken bir siyaset (gerçi önüne yurttaşlık koyduğumuzda göçmenleri silmiş oluyoruz). Yalnızca gelir eşitsizliğine karşı bir siyaset olarak değil, üstte da bahsetmiş olduğum açıdan. Lakin, burada dikkat edilmesi gereken bir nokta temel gelir dayanağının neoliberalizm tarafınca da iç edilebildiği, yani bu takviyenin kamusal hizmetlerin yerini alacak bir çeşit alım gücü olarak da tasarlanabildiği. İnsanlara para verelim, bunun karşılığında onlara muhakkak hizmetleri sunmayalım üzere. Yani, soru asıl olarak temel gelir dayanağının öteki ne tıp siyasetlerle yan yana uygulanacağına geliyor.
Bir de alışılmış, gelir eşitsizliğini düzeltmenin yanısıra, bu kadar eşitsiz bir gelir dağılımına yol açan düzenekleri düşünmek gerekiyor.
Ali Alper Alemdar: Halka direkt istihdam imkanı sağlanmalı, sendikalara üyelik kolaylaştırılıp buna uymayan şirketlere ağır yaptırımlar getirilmeli. Bunun yanısıra, servet vergisiyle birlikte fiyat denetimleri ve sermayenin siyasetteki tesirini azaltacak düzenlemeler getirilmeli.
Enflasyon, neoliberalizmin öncü fikir babası Friedman’ın dediği üzere, bir nakdî olgu değildir. Bilakis, sınıflar ortası savaşın en keskin ve net alanıdır. Yüksek enflasyon devirlerinde hangi sınıfların çıkarlı çıkıp hangi sınıfların ziyan ettiği tarihî ve kozmik olarak ortadadır. Türkiye de bu hususta farklı bir örnek teşkil etmiyor. ötürüsıyla, enflasyondan çıkış günümüz şartlarında yalnızca emeğin lehine siyasetlerle olabilir.
Devletin direkt toplumsal refahı artırıcı, kapitalizmin ekoloji ve iklim kriziyle gayret etmeyi amaçlayan ve erkek hâkim iş kısmına dayalı istihdam yapısını ortadan kaldırmaya dayalı garantili bir iş programı bu mevzuda değerli bir araç olabilir. Bu program çerçevesinde, çalışmak isteyen herkese bu alanlarda, yerinde iş imkanları sunulabilir. Sıhhat sigortası, emeklilik üzere toplumsal güvenlik siyasetleri bu işler üzerinden kurulabilir. birebir vakitte, devletin emekçi kooperatiflerine direkt dayanak ve teşviklerde bulunmasıyla gelir dağılımı ve üretkenlik sağlanabilir.
Para siyaseti da bu mali siyasetlerle paralel ve bankacılık dalını denetleyeci biçimde dizayn edilebilir. Bunun gerek dış ticaret, gerek güç harcamaları kalemlerinde önemli iyileştirmelere katkıda bulunacağını düşünüyorum. Temel yurttaşlık geliri fikrini sermayenin bir truva atı olarak görüyorum. bahsetmiş olduğum toplumsal güvenlik ve istihdam siyasetlerinin yarısı dahi uygulansa temel yurttaşlık gelirinden çok daha tesirli olacaktır.
‘KADINLARA GÖRÜNMEZ AYRIMCILIK’
Neoliberal sistem bir yandan azamî kar maksadıyla emek dahil tüm kaynakların sınırsız sömürüsüne de çanak tutuyor. Bayanların eşit işe eşit fiyat talepleri yahut çalışma hayatında cinsiyet temelli ayrımcılığa ait neler söylersiniz? Türkiye’de siyasal dinciliğin ideolojik yaklaşımı kararı giderek daha fazla şiddete, ayrımcılığa, sömürüye maruz kalan bayanların durumu demokrasi, eşitlik, adalet, iktisat kavramları bağlamında gelir dağılımında adaletsizliği, fakirleşmeyi, toplumsal problemleri nasıl etkiliyor? Bu başlıkta ne önerirsiniz?
Bengi Akbulut: Bu soruya giriş noktam da toplumsal bir daha üretim olacak. Bayanlar çalışma (yani fiyatlı emek) hayatında fiyat eşitsizliği, iş bulabildikleri bölümler üzere konularda uğradıkları ayrımcılıkların yanısıra, neredeyse her vakit çift vardiya yapıyor oldukları için de görünmez bir ayrımcılığa uğruyor. Yani, fiyatlı işleri bittikten daha sonra konuttaki işler başlıyor: Çocuk bakımı, yemek yapmak, konutu temizlemek-düzenlemek, hane içi ve dışı insanların duygusal-sosyal muhtaçlıklarının karşılanması ya da örgütlenmesi vs… Toplumsal bir daha üretim sorumluluğu, sınıf konumu bu sorumluluğu “başka” bayanlara –mesela gündelikçilere, bakıcılara vs.– aktarmayı mümkün kılsa da, bayanların üzerinde. Bu bir daha üretim emeğinin fiyatsız yahut düşük fiyatla yapılıyor olması da sermayenin işine geliyor. Yani, aslında dinciliğin yahut genel olarak muhafazakâr ideolojilerin bayanın yerinin konutu olması, hanımın asıl sorumlululuğunun çocuk yapmak-bakmak olması savunusu, sermayenin kârlılığının devamı açısından son derece elzem. Sonuçta, bayanlar konutta olur ve bu bir daha üretim işlerini yaparlarsa, artık kreşe, sıhhat sigortasına para vermek gerekmeyecek. Gayem bayanları konuta hapsetmenin tek saikinin ekonomik olduğunu argüman etmek değil, bu ideolojinin neoliberalizmle nasıl da el ele gittiğine dikkat çekmek.
Buradan hareketle işaret edilecek iki ana alan var. Birincisi, toplumsal üretim emeğinin ekseriyetle bayanlar tarafınca kamusal alan haricinde kodlanan yerlerde (hane içi, akrabalık alakaları vs.) icra edilmesine karşı ve daha adaletli paylaşılmasına dair müdahaleler. Çocuk bakımı, hasta bakımı, yaşlı bakımı üzere hizmetlerin fiyatsız ve uygun bir biçimde sağlanması buna bir örnek.
İkincisi ise daha genel olarak toplumsal bir daha üretimin değersizleştirilmesinden çok, görünürleştirilmesi, desteklenmesi ve toplumsal bir daha üretim işçilerine kelam hakkı sağlanmasına yönelik müdahaleler. Çünkü, en nihayetinde, bu emek hepimizi hayatta tutan ve hayatı bir daha üreten emek, ve fiyatlı emekten daha bedelsiz değil –hatta daha pahalı. Yani sıkıntı, daha temelinde bayanların emek piyasalarına entegre olmasını sağlamaktan çok, hangi emek cinslerini toplumsal olarak değerli bulduğumuza, hangi emek çeşitlerini desteklediğimize dair bir değişim yaratmak.
Okumaya devam et...